گفتار 2 فصل 7 زیست یازدهم [آموزش و تدریس ویدیویی]

گفتار 2 فصل 7 زیست یازدهم را با آموزش و تدریس ویدیویی و توضیح به بهترین شکل یاد بگیرید. تدریس به‌روز این گفتار همراه با آموزش ویدیویی «دکتر الهه بنام» را در سایت بایوبنام، رایگان ببینید.

در گفتار قبلی با دستگاه تولید مثل مردان آشنا شدیم. زامه‌ها باید بتوانند خود را به گامت ماده برسانند. گامت ماده قسمتی از دستگاه تولید مثل در زن است. نوبت آن است که به آموزش دومین گفتار از هفتمین فصل زیست 11 بپردازیم.

در ابتدا، ویدیوی آموزشی این بخش را مشاهده می‌کنیم.

فیلم تدریس گفتار 2 فصل 7 زیست یازدهم

آموزش ویدیویی بخشی از «گفتار دوم فصل هفتم زیست یازدهم» را در پایین قرار داده‌ایم. مدرس این قسمت، خانم دکتر الهه بنام، رتبه 37 کنکور تجربی هستند.

در ابتدا با اندام‌های دستگاه تولید مثل زنان آشنا می‌شویم. پس از آن دوره جنسی در زنان و تخمک زایی را یاد می‌گیریم. موضوع آخر نیز به تنظیم هورمونی دستگاه تولید مثل در زن اختصاص دارد.

بیشتر بدانید: آموزش فصل هفتم زیست یازدهم

دستگاه تولید مثل در زن؛ گفتار دوم فصل هفتم زیست یازدهم

وظایف اندام‌های دستگاه تولیدمثل در زن عبارت‌اند از:

• تولید یاخته جنسی ماده (تخمک)
• انتقال یاخته‌های جنسی ماده به سمت رحم
• ایجاد شرایط مناسب برای لقاح زامه و تخمک
• حفاظت و تغذیه جنین در صورت تشکیل
• تولید هورمون‌های جنسی زنانه

اندام‌های دستگاه تولید مثل زنان

دستگاه تولید مثل در زن، شامل اندام‌های زیر است:

• رحم
• لوله رحم
• شیپور
• تخمدان
• واژن

در ادامه این مقاله از سایت بایوبنام، با هر کدام آشنا خواهیم شد.

بیشتر بدانید: تدریس گفتار یک فصل هفت زیست یازدهم

تخمدان‌ها گفتار 2 فصل 7 زیست یازدهم

به غدد جنسی ماده که درون محوطه شکم قرار دارند، تخمدان می‌گویند. آنها با کمک طنابی پیوندی و ماهیچه‌ای به دیواره خارجی رحم متصل‌اند.

ساختار تخمدان با بیضه تفاوت دارد. درون آن لوله‌های پیچ‌در‌پیچ وجود ندارد. نوزاد دختر درون هر تخمدان خود، حدود یک میلیون مام یاخته (اووسیت) اولیه دارد. هر مام یاخته را یاخته‌های تغذیه‌کننده احاطه می‌کنند. به مجموعه آنها، انبانک (فولیکول) می‌گویند. پس از تولد، تعداد انبانک افزایش نخواهد یافت. به دلایل نامعلومی تعداد زیادی از مام‌یاخته‌ها و یاخته‌های تغذیه‌کننده از بین می‌روند.

فرایند تغییراتی که در تخمدان رخ می‌دهد را در شکل پایین می‌توانید مشاهده کنید.

سایر اندام‌ها

رحم، لوله‌های رحم، گردن رحم و واژن؛ بخش‌های دیگر دستگاه تولید مثل در زن هستند.

رحم، اندام کیسه مانند، گلابی شکل و ماهیچه‌ای است که جنین درون آن، رشد و نمو می‌یابد. دیواره داخلی رحم، در دوران قاعدگی و بارداری دچار تغییراتی می‌شود. بخش پهن و بالای رحم به دو لوله متصل است که به آنها لوله‌های رحم (لوله‌های فالوپ) می‌گویند. انتهای این لوله‌ها، شیپورمانند و دارای زوائدی انگشت‌مانند است. پوشش داخل لوله‌های رحم مخاطی و مژک‌دار است. زنش مژک‌های آن، مام‌یاخته را به سمت رحم می‌رانند.

بخش پایین رحم، باریک‌تر شده و گردن رحم نام دارد. این قسمت به داخل واژن باز می‌شود. واژن، محل ورود و خروج چند چیز است:

• محل ورود یاخته‌های جنسی نر
• خروج خون قاعدگی
• در هنگام زایمان طبیعی، محل خروج جنین

با ادامه گفتار 2 فصل 7 زیست یازدهم همراه بایوبنام باشید.

دوره جنسی در زنان

این دوره با قاعدگی یا عادت ماهانه شروع می‌شود. در آن، دیواره داخلی رحم همراه با رگ‌های خونی تخریب می‌شوند. سرانجام، مخلوطی از خون و بافت‌های تخریب شده از بدن خارج می‌گردند.

عادت ماهانه با بلوغ جنسی آغاز می‌شود و در ابتدا نامنظم است. رفته رفته و با گذشت زمان، عادت ماهانه منظم می‌شود. نظم آن، مهم‌ترین شاخص کارکرد صحیح دستگاه تولیدمثلی زن است.

در زن‌های سالم بین 45 تا 50 سال، تخمدان‌ها از کار می‌افتند. از این‌رو، عادت ماهانه آنها متوقف می‌شود. نام این پدیده، یائسگی است. به‌صورت حدودی، دوره باروری و تولیدمثلی در زن، 30 تا 35 سال است. بهترین زمان برای باروری، سال‌های ابتدای جوانی است. از عواملی که به گونه‌ای چشمگیر از طول این مدت می‌کاهند، می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

• تغذیه نامناسب
• کار زیاد و سخت
• فشار روحی و جسمی

فعالیت 3 صفحه 103 زیست یازدهم

شروع یائسگی همراه با علائمی است. در مورد علائم این دوره و روش‌های کاهش بروز این علائم، تحقیق کرده و گزارش آن را در کلاس ارائه دهید.

جواب فعالیت 3 صفحه 103 زیست یازدهم

علائم یائسگی:

اضافه وزن، گر گرفتگی، پوکی استخوان، کاهش تمایلات جنسی، تغییرات ظاهری، بی‌اختیاری ادرار، بیماری‌های قلبی عروقی.

درمان یا جلوگیری از عوارض یائسگی:

مصرف ترکیبی از هورمون‌های استروژن و پروژسترون، مصرف دارو.

تخمک زایی

فرایند تخمک زایی از یاخته دولاد و زاینده‌ای به نام مامه‌زا (اووگونی)، قبل از تولد و از دوران جنینی شروع می‌شود. این مورد از گفتار 2 فصل 7 زیست یازدهم را باید به خوبی آموزش ببینید.

مراحل تخمک‌زایی در دوران جنینی آغاز و پس از شروع کاستمان در پروفاز 1 متوقف می‌گردد. با رسیدن به سن بلوغ هر ماه در یکی از انبانک‌ها، مام‌یاخته اولیه کاستمان را ادامه می‌دهد. با این حال، دوباره متوقف شده و یاخته حاصل به صورت مام‌یاخته ثانویه از تخمدان خارح می‌شود. حرکت زوائد انگشت‌مانند انتهای لوله رحم در اطراف آن، مام‌یاخته ثانویه را به درون لوله رحم هدایت می‌کند. در صورتی تقسیم کاستمان کامل می‌شود که زامه به آن برخورد کند و فرایند لقاح آغاز شود. مام‌یاخته ثانویه در این حالت، اقسیم کاستمان را تکمیل می‌کند و تخمک ایجاد می‌کند. این تخمک با زامه لقاح می‌یابد و تخم تشکیل می‌شود. ممکن است زامه با آن برخورد نکند یا لقاح آغاز نشود. در این صورت، مام‌یاخته ثانویه همراه با خون‌ریزی دوره‌ای از بدن دفع می‌شود.

مراحل تولید تخمک را در شکل پایین می‌توانید ببینید.

بیشتر بدانید: تدریس گفتار سه فصل هفت زیست یازدهم

فعالیت 4 صفحه 104 زیست یازدهم

با توجه به شکل بالا، درباره پرسش‌های زیر با هم گفتگو کنید.

در انسان مام‌یاخته اولیه، ثانویه و تخمک از لحاظ فام‌تن‌ها چه تفاوت‌هایی با هم دارند؟

اولین جسم قطبی با دومین اجسام قطبی چه تفاوتی دارند؟

مراحل تخمک‌زایی در این شکل را با مراحل زامه‌زایی مقایسه کنید. شباهت‌ها و تفاوت‌های آنها را بنویسید.

جواب فعالیت 4 صفحه 104 گفتار 2 فصل 7 زیست یازدهم

در انسان اووسیت اولیه دیپلوئید و 46 کروموزومی است، ولی اووسیت ثانویه هاپلوئید (23 کروموزومی) است که کروموزوم‌های آن دو کروماتیدی هستند. اووم هاپلوئید است ولی کروموزوم‌های آن تک کروماتیدی هستند.

در تخمک‌زایی، میوز با تقسیم نامساوی سیتوپلاسم صورت می‌گیرد؛ ولی، در اسپرم‌زایی، میوز عادی صورت می‌گیرد.

در تخمک‌زایی حاصل میوز 1، یک عدد اووسیت ثانویه و یک عدد جسم قطبی است. حاصل میوز 1 در اسپرم‌زایی، دو اسپرماتوسیت ثانویه است. در تخمک‌زایی حاصل میوز 2، یک عدد تخمک است که با اسپرم لقاح یافته است، ولی در اسپرم‌زایی حاصل میوز 2 دو اسپرماتوئید است.میوز 2 در تخمک‌زایی در صورتی رخ می‌دهد که اووسیت ثانویه با اسپرم برخورد کرده باشد. در اسپرم‌زایی میوز 2 مرتب رخ می‌دهد و نیازی به محرک ندارد.

تفاوت‌ها:

در اسپرم‌زایی، مرحله تمایز و تغییر شکل را داریم ولی در تخمک‌زایی نداریم. حاصل تخمک‌زایی یک عدد تخمک و 3 عدد جسم قطبی است ولی حاصل اسپرم‌زایی 4 عدد اسپرم است.

شباهت‌ها:

• در هر دو ابتدا میتوز و سپس میوز رخ می‌دهد.
• هر دوی آنها، دو مرحله میوز دارند.
• سلول‌های حاصل از لحاظ کروموزومی مثل هم هستند.

جسم قطبی و توده یاخته‌ای بی‌شکل

از تفاوت‌های اساسی تخمک‌زایی با زامه‌زایی، تقسیم نامساوی سیتوپلاسم است. در تخمک‌زایی پس از هربار تقسیم هسته در کاستمان، تقسیم نامساوی سیتوپلاسم صورت می‌گیرد. بنابراین، یک یاخته بزرگ و یک یاخته کوچک‌تر به نام جسم قطبی به وجود می‌آید. این کار با هدف رسیدن مقدار بیشتری از سیتوپلاسم و اندامک‌ها به تخمک است. تخمک با کمک آنها می‌تواند در مراحل اولیه رشد و نمو جنین، نیازهای آن را برآورده کند.

خیلی کم پیش می‌آید که زامه با جسم قطبی لقاح یابد. در این صورت، توده یاخته‌ای بی شکلی ایجاد می‌شود. این توده بی‌شکل، پس از مدتی از بدن دفع می‌گردد.

چرخه‌های رحم و تخمدان

در جنس ماده، نوسانات هورمونی دو رویداد چرخه‌ای را پدید می‌آورد. این دو چرخه وابسته به هم، در تخمدان‌ها و رحم انجام می‌شود. چرخه تخمدانی، زمان‌بندی بالغ شدن مام‌یاخته را در تخمدان تنظیم می‌کند. در چرخه رحمی هم، رحم برای بارداری آماده می‌شود. در ادامه گفتار 2 فصل 7 زیست یازدهم قرار است که درباره چرخه تخمدانی آموزش ببینیم.

چرخه تخمدانی

مام‌یاخته در تخمدان به همراه یاخته‌های اطرافشان انبانک را تشکیل می‌دهند که از دوره جنینی در تخمدان‌ها وجود دارند. در هر دوره جنسی، یکی از انبانک‌هایی که از همه رشد بیشتری پیدا کرده است، چرخه تخمدانی را آغاز و ادامه می‌دهد. لایه‌های یاخته‌ای این انبانک تکثیر و حجیم می‌شوند. از یک سو شرایط رشد و نمو مام‌یاخته درون انبانک را فراهم می‌کنند. از سوی دیگر، هورمون استروژن را ترشح می‌کنند که با رشد انبانک، میزان آن افزایش می‌یابد.

چرخه تخمدانی با تاثیر هورمون‌های FSH و LH تنظیم و هدایت می‌شود. FSH سبب بزرگ و بالغ شدن انبانک می‌شود.

تخمک گذاری، جسم زرد و جسم سفید

حدود روز چهاردهم دوره در انبانک بالغ‌شده‌ای که در این زمان به دیواره تخمدان چسبیده است، تخمک گذاری انجام می‌شود.

در این فرایند، مام‌یاخته ثانویه همراه با تعدادی از یاخته‌های انبانکی از سطح تخمدان خارج و وارد محوطه شکمی می‌شوند. یاخته‌های انبانکی چسبیده به مام‌یاخته در ادامه مسیر به تغذیه و محافظت از آن کمک می‌کنند. افزایش LH عامل اصلی تخمک گذاری است.

به دنبال تخمک گذاری، باقی‌مانده انبانک در تخمدان به صورت توده یاخته‌ای در می‌آید که به آن، جسم زرد می‌گویند.

یاخته‌های جسم زرد با تاثیر هورمون LH فعالیت ترشحی خود را افزایش می‌دهند. آنها دو هورمون استروژن و پروژسترون ترشح می‌کنند. اگر بارداری رخ دهد، جسم زرد به فعالیت خود تا مدتی ادامه می‌دهد و با این هورمون‌ها، جدار رحم و در نتیجه جنین جایگزین شده در آن حفظ می‌شود.

اگر بارداری رخ ندهد، جسم زرد در اواخر دوره جنسی تحلیل می‌رود. نهایتا به جسمی غیرفعال به نام جسم سفید تبدیل می‌شود. غیرفعال شدن جسم زرد باعث کاهش استروژن و پروژسترون در خون می‌شود. کاهش این هورمون‌ها، موجب ناپایداری جدار رحم و تخریب و ریزش آن می‌شود. این موارد، علامت شروع دوره جنسی بعدی است و از مطالب مهم گفتار 2 فصل 7 زیست یازدهم است.

چرخه رحمی

قاعدگی در روزهای اول هر دوره رخ می‌دهد که به طور متوسط هفت روز طول می‌کشد. پس از آن، دیواره داخلی رحم مجددا شروع به رشد و نمو می‌کند. ضخامت آن زیاد می‌شود و در آن چین خوردگی‌ها، حفرات و اندوخته خونی زیادی به وجود می‌آید.

رشد و نمو دیواره داخلی تا بعد از نیمه دوره نیز ادامه می‌یابد. پس از آن، سرعت رشد آن کم می‌شود، ولی، فعالیت ترشحی در آن افزایش می‌یابد. نتیجه این فعالیت‌ها آماده شدن جدار رحم برای پذیرش و پرورش جنین است.

حالتی را در نظر بگیرید که در حدود نیمه دوره جنسی، زامه در مجاورت مام یاخته ثانویه قرار بگیرد. در این صورت، پس از تکمیل مراحل تخمک‌زایی لقاح صورت می‌پذیرد. تخم پس از انجام تقسیماتی در لوله رحمی، در یکی از فرورفتگی‌های جدار رحم جایگزین می‌شود. جایگزینی، شامل نفوذ جنین به درون جدار رحم و ایجاد رابطه خونی و تغذیه‌ای با مادر است.

اگر لقاح صورت نگیرد، مام یاخته ثانویه بدون جایگزینی دفع می‌شود. حدود روز بیست‌و‌هشتم، تخریب دیواره داخلی و دفع خون (قاعدگی) آغاز می‌شود. این امر، شروع دوره جنسی و چرخه رحمی بعدی را نشان می‌دهد.

تمام وقایع گفته شده با تاثیر هورمون‌های جنسی زنانه (استروژن و پروژسترون) که از تخمدان‌ها ترشح می‌شوند، انجام می‌گیرد.

بیشتر بدانید: تدریس گفتار چهار فصل هفت زیست یازدهم

تنظیم هورمونی دستگاه تولیدمثل در زن

هورمون‌های هیپوتالاموس، هیپوفیز پیشین و تخمدان‌ها زمان وقایع متفاوت در دستگاه تولیدمثلی زن را تنظیم می‌کنند. تنظیم میزان این هورمون‌ها به صورت بازخوردی (خودتنظیم) انجام می‌شود.

با ادامه گفتار 2 فصل 7 زیست یازدهم همراه بایوبنام باشید.

ابتدای دوره

در ابتدای دوره، مقدار دو هورمون جنسی استروژن و پروژسترون در خون کم است. این کمبود به هیپوتالاموس پیامی می‌دهد که هورمون آزادکننده‌ای ترشح کند. هورمون آزادکننده بخش پیشین هیپوفیز را تحریک می‌کند تا ترشح هورمون‌های FSH و LH را افزایش دهد.

استروژن و پروژسترون باعث رشد دیواره داخلی رحم و ضخیم شدن آن می‌شود. با این کار، رحم را برای بارداری احتمالی آماده می‌کنند. آنها با تاثیر بر هیپوتالاموس با بازخورد منفی، از ترشح هورمون آزادکننده FSH و LH می‌کاهند. این بازخورد از رشد و بالغ‌شدن انبانک‌های جدید در طول دوره جنسی جلوگیری می‌کند.

انتهای دوره

در انتهای دوره، کاهش میزان این هورمون‌ها در خون به‌ویژه روی دیواره داخلی رحم تاثیر می‌گذارد. استحکام دیواره داخلی رحم کاهش می‌یابد و در طول چندروز بعد، تخریب می‌شود. سرانجام، قاعدگی رخ می‌دهد. کاهش پروژسترون و استروژن بر هیپوتالاموس اثر می‌گذارد. با این کار، ترشح مجدد هورمون آزادکننده، FSH و LH را آغاز می‌کند که همان شروع دوره جنسی بعدی است.

وظایف استروژن

استروژن در واقع دو نقش متضاد را ایفا می‌کند. افزایش اندک آن، از آزاد شدن FSH و LH ممانعت می‌کند. این کار، بازخوردی منفی است.

حدود روز چهاردهم دوره، افزایش یک‌باره آن، محرکی برای آزاد شدن مقدار زیادی FSH و LH از هیپوفیز پیشین می‌شود. این امر، یک بازخورد مثبت است. تغییر ناگهانی در مقدار هورمون‌ها، باعث می‌شود در تخمدان، باقی‌مانده انبانک به جسم زرد تبدیل شود.

فعالیت 5 صفحه 107 گفتار 2 فصل 7 زیست یازدهم

در بعضی منابع، دوره جنسی تخمدان‌ها را به دو قسمت انبانکی و جسم زردی (لوتئال) تقسیم‌بندی می‌کنند.

به نظر شما:

1- هر قسمت مربوط به چه بخشی از دوره جنسی است؟

2- در هر قسمت، چه هورمون‌هایی از هیپوفیز بیشتر روی تخمدان اثر می‌گذارند؟

3- در هر قسمت چه هورمون‌هایی از تخمدان ترشح می‌شوند و چه تغییری در میزان این هورمون‌ها رخ می‌دهد؟

4- جداکننده این دو بخش چه مرحله‌ای است؟

جواب فعالیت 5 صفحه 107 زیست یازدهم

1- مرحله فولیکولی: مربوط به نیمه ابتدایی دوره است که در آن فولیکول رشد می‌کند و درون آن اووسیت رشد می‌کند و در آن تغییراتی رخ می‌دهد. مرحله جسم زردی، مربوط به نیمه دوم دوره است که با تشکیل جسم زرد آغاز می‌شود و با تشکیل جسم سفید تمام می‌شود.

2- در مرحله فولیکولی: در ابتدای مرحله FSH – در انتهای مرحله LH. در مرحله جسم زردی: در ابتدای مرحله LH و در انتهای مرحله FSH.

3- در مرحله فولیکولی: بیشترین استروژن ترشح می‌شود، ابتدا کم است و شروع به زیادشدن می‌کند و در انتهای مرحله فولیکولی مقدار آن کاهش می‌یابد. در مرحله جسم زردی در ابتدا پروژسترون زیاد می‌شود و مقدار آن خیلی زیاد می‌شود و در انتها کاهش می‌یابد. استروژن هم مقداری بالا می‌رود و در انتها کاهش می‌یابد.

4- مرحله تخم‌ریزی: جداکننده این دو بخش، مرحله تخمک‌ریزی است که در آن فولیکول به جسم زرد تبدیل می‌شود.

جمع بندی گفتار 2 فصل 7 زیست یازدهم

در ابتدای این مقاله از سایت بایوبنام، آموزش ویدیویی گفتار دو فصل هفت زیست 11 را ارائه دادیم. مدرس این ویدیوی آموزشی، سرکار خانم دکتر الهه بنام، رتبه 37 کنکور تجربی هستند. پس از آن سعی کردیم با دسته‌بندی درست و بیانی شیوا، تمام مطالب و نکات زیست یازدهم فصل هفتم گفتار دوم را پوشش دهیم.

لازم به ذکر است که جواب فعالیت‌های کتاب درسی را نیز در این مقاله آورده‌ایم. چنانچه نظر و پیشنهادی دارید، از طریق بخش نظرات با ما در میان بگذارید.

سعید نوراللهی

من سعید نوراللهی هستم، متخصص تولید محتوا و سئو با بیش از یک دهه تجربه در حوزه آموزش و کنکور. سال‌ها در زمینه بهینه‌سازی و مدیریت محتوای سایت‌های آموزشی فعالیت کرده‌ام و تمرکزم روی ارائه محتوای علمی و کاربردی برای دانش‌آموزان و داوطلبان کنکور است.