گفتار 1 فصل 8 زیست دوازدهم [آموزش و تدریس ویدیویی]

گفتار 1 فصل 8 زیست دوازدهم را با آموزش و تدریس ویدیویی و توضیح به بهترین شکل یاد بگیرید. تدریس به‌روز این گفتار همراه با آموزش ویدیویی «دکتر الهه بنام» را در سایت بایوبنام، رایگان ببینید.

جانداران در شرایط مختلف، رفتارهای متفاوتی از خود نشان می‌دهند. فکر می‌کنید اساس رفتار جانوران بر مبنای چه معیارهایی است؟ حال نوبت آن است که به آموزش اولین گفتار از هشتمین فصل زیست 12 بپردازیم.

در ابتدا، ویدیوی آموزشی این بخش را مشاهده می‌کنیم.

فیلم تدریس گفتار 1 فصل 8 زیست دوازدهم

آموزش ویدیویی بخشی از «گفتار اول فصل هشتم زیست دوازدهم» را در پایین قرار داده‌ایم. مدرس این قسمت، خانم دکتر الهه بنام، رتبه 37 کنکور تجربی هستند.

در ابتدا با رفتار غریزی آشنا می‌شویم. سپس به بررسی یادگیری و رفتار می‌پردازیم که از خوگیری تا نقش پذیری را شامل می‌شود. انتهای گفتار نیز به برهم کنش غریزه و یادگیری اختصاص دارد.

بیشتر بدانید: آموزش فصل هشتم زیست دوازدهم

اساس رفتار؛ گفتار اول فصل هشتم زیست دوازدهم

قمری‌های خانگی با جمع‌آوری شاخه‌های نازک درختان برای خود لانه ساخته و زادآوری می‌کنند. گوزن‌ها از شکارچی‌ها می‌گریزند. خرس‌های قطبی خواب زمستانی دارند. سارها برای زمستان‌گذرانی به مناطق گرم‌تر مهاجرت می‌کنند. اینها نمونه‌هایی از رفتارهای جانوران است.

رفتار، واکنش یا مجموعه واکنش‌هایی است که جانور در پاسخ به محرک یا محرک‌ها انجام می‌دهد.

از جمله محرک‌هایی که باعث بروز رفتارهای گوناگون در جانوران می‌شود، می‌توان موارد زیر را نام برد:

• بو
• رنگ
• صدا
• تغییر میزان هورمون‌ها یا گلوکز در بدن جانور
• تغییر دمای محیط
• و تغییر طول روز

رفتار غریزی

جوجه‌های برخی از پرندگان برای غذای مورد نیازشان به والد (یا والدین) خود متکی هستند. مثلا جوجه کاکایی برای دریافت غذا به منقار پرنده والد نوک می‌زند. سپس والد بخشی از غذای خورده شده را برمی‌گرداند تا جوجه آن را بخورد. دریافت غذای کافی برای بقا و رشد جوجه اهمیت دارد. جوجه پس از بیرون آمدن از تخم، می‌تواند به منقار والد نوک بزند.

منشا رفتار جوجه کاکایی چیست؟ جوجه پرنده پس از بیرون آمدن از تخم، می‌تواند رفتار درخواست غذا را انجام دهد. آیا فکر می‌کنید این رفتار، همانند ویژگی‌های بدنی جانور ژنی است؟ برای پاسخ به این سوال، یک پژوهش را باید در ادامه گفتار 1 فصل 8 زیست دوازدهم بررسی کنیم.

بیشتر بدانید: تدریس گفتار دو فصل هشت زیست دوازدهم

رفتار مراقبت از زاده‌ها در موش ماده

پژوهشگران ارتباط یک ژن را با رفتار مراقبت از زاده‌ها در موش ماده بررسی کرده‌اند. این ژن را، ژن B می‌نامیم. موش ماده طبیعی اجازه نمی‌دهد بچه موش‌ها از او دور شوند. اگر بجه موش‌ها دور شوند، مادر آنها را می‌گیرد و به سمت خود می‌کشد.

موش مادر ابتدا نوزادان را وارسی می‌کند و اطلاعاتی از راه حواس به مغز آن ارسال می‌شود. در نتیجه، ژن B در یاخته‌هایی در مغز موش مادر فعال می‌شود. با این کار دستور ساخت پروتئینی ارسال می‌شود که آنزیم‌ها و ژن‌های دیگری را فعال می‌کند. در مغز جانور فرایندهای پیچیده‌ای به راه می‌افتد که در نتیجه آنها، موش ماده رفتار مراقبت مادری را نشان می‌دهد.

پژوهشگران با ایجاد جهش در ژن B آن را غیرفعال کردند. موش‌های ماده‌ای که ژن‌های جهش یافته داشتند، در ابتدا بچه موش‌های تازه متولد شده را وارسی کردند. با این حال، سپس آنها را نادیده گرفتند و رفتار مراقبت نشان ندادند. به این ترتیب، مشخص شد رفتار مراقبت مادری در موش اساس ژنی دارد.

رفتار موش مادر در مراقبت از فرزندان، رفتاری غریزی است. اساس رفتار غریزی در همه افراد یک گونه یکسان است، زیرا ژنی و ارثی است. رفتار جوجه کاکایی برای به‌دست آوردن غذا، لانه‌سازی پرنده‌ها و رفتار مکیدن در شیرخواران نمونه‌های دیگری از رفتارهای غریزی‌اند. در این میان، یک نکته وجود دارد. همه رفتارهای غریزی به‌طور کامل هنگام تولد در جانور ایجاد نشده‌اند.

یادگیری و رفتار

در رفتار درخواست غذا، نوک‌زدن‌های جوجه کاکایی به منقار والد در ابتدا دقیق نیست. با این حال، به‌تدریج و با تمرین، این رفتار دقیق‌تر می‌شود. هرچه جوجه دقیق‌تر نوک بزند، والد سریع‌تر به درخواست آن برای غذا پاسخ می‌دهد. به این ترتیب جوجه می‌آموزد تا دقیق‌تر نوک بزند.

بنابراین، جوجه کاکایی تجربه به‌دست می‌آورد و رفتار غریزی آن تغییر می‌کند و اصلاح می‌شود.

جانوران در محیط تجربه‌های گوناگونی پیدا می‌کنند که رفتارهای آنها را تغییر می‌دهد. به تغییر پایدار در رفتار که در اثر تجربه به وجود می‌آید، یادگیری می‌گویند. یادگیری انواع گوناگونی دارد که با آنها در ادامه گفتار 1 فصل 8 زیست دوازدهم آشنا می‌شویم.

خوگیری (عادی شدن)

جوجه پرندگان اجسام گوناگونی مانند برگ‌های در حال افتادن را در بالای سر خود می‌بینند. در ابتدا جوجه‌ها با پایین آوردن سر خود و آرام ماندن به این محرک‌ها پاسخ می‌دهند. سپس با دیدن مکرر اجسام در حال حرکت، یاد می‌گیرند آنها برایشان خطر یا فایده‌ای ندارند. در نتیجه، جوجه‌ها دیگر به این محرک‌ها پاسخ نمی‌دهند. اسم این یادگیری، خوگیری است.

در خوگیری، پاسخ جانور به یک محرک تکراری که سود یا زیانی برای آن ندارد، کاهش پیدا می‌کند. جانور می‌آموزد به برخی محرک‌ها پاسخ ندهد. جانوران در معرض محرک‌های متعددی قرار دارند که پاسخ به همه آنها، نیازمند صرف انرژی زیادی است.

خوگیری موجب می‌شود جانور با چشم‌پوشی از محرک‌های بی‌اهمیت، انرژی خود را برای انجام فعالیت‌های حیاتی حفظ کند.

فعالیت 1 صفحه 110 زیست دوازدهم

الف) شکل پایین یادگیری خوگیری را نشان می‌دهد. آن را توضیح دهید.

ب) در برخی کشتزارها قوطی‌های فلزی را به مترسک آویزان می‌کنند. این کار چه فایده‌ای دارد؟

جواب فعالیت 1 صفحه 110 زیست دوازدهم

پاسخ بخش الف به روش اول: در شکل شماره 1 می‌بینیم که مترسک پرندگان را می‌ترساند. در شکل شماره 2 نیز پرندگان با دیدن مترسک ترسیده و فرار می‌کنند. با این حال در شکل 3، پرندگان به حضور مترسک عادت کرده‌اند و دانسته‌اند که مترسک آزاری به آنها نمی‌رساند. بنابراین، دیگر فرار نمی‌کنند. به بیان دیگر، در شکل شماره 3، پرندگان به وجود مترسک خو گرفته‌اند. پس عملا، حضور مترسک بی‌تاثیر است.

پاسخ بخش الف به روش دوم: در ابتدا کشاورز برای دور کردن کلاغ‌ها از مزرعه خود از مترسک استفاده می‌کند. پس از مدتی کلاغ‌ها با یادگیری خوگیری، مترسک را بی‌خطر تشخیص می‌دهند. بنابراین، بدون توجه به آن دوباره به مزرعه حمله می‌کنند.

پاسخ بخش ب به روش اول: قوطی‌های فلزی متصل به مترسک با حرکات خود باعث می‌شوند جانوران حمله‌کننده به مزرعه رفتار خوگیری نداشته باشند. بنابراین مترسک را برای بقای خود خطرناک تشخیص داده و حمله به مزرعه را تکرار نمی‌کنند.

پاسخ بخش ب به روش دوم: قوطی‌های فلزی با وزش باد تکان می‌خورند و صدا ایجاد می‌کنند و موجب ترس پرنده‌ها می‌شوند. از آن جا که این محرک دائمی نیست، استفاده از مترسک را موثرتر می‌کند.

شرطی شدن کلاسیک گفتار 1 فصل 8 زیست دوازدهم

وقتی جانوری مانند سگ غذا می‌بیند و یا بوی آن را احساس می‌کند، بزاق او ترشح می‌شود. غذا محرک و ترشح بزاق، پاسخی غریزی و یک بازتاب طبیعی است. دانشمندی به نام پاولوف آزمایش‌های متعددی در این باره انجام داد. او متوجه شد بزاق سگ، با دیدن فرد غذادهنده و قبل از دریافت غذا نیز ترشح می‌شود.

پاولف آزمایشی طراحی کرد و در آن هم‌زمان با دادن پودر گوشت به سگ گرسنه، زنگی را به صدا درآورد. با تکرار این کار، سگ بین صدای زنگ و غذا ارتباط برقرار کرد. این ارتباط طوری بود که بزاق آن با شنیدن صدای زنگ و حتی بدون دریافت غذا نیز ترشح میشد.

صدای زنگ در ابتدا یک محرک بی‌اثر بود. پس از اینکه با محرک طبیعی یعنی غذا همراه شد، سبب بروز پاسخ ترشح بزاق شد.

صدای زنگ، یک محرک شرطی است. در صورتی می‌تواند موجب بروز پاسخ شود که با یک محرک طبیعی همراه شود. این نوع یادگری، شرطی شدن کلاسیک نام دارد.

شرطی شدن فعال

نوعی دیگر از شرطی شدن، شرطی شدن فعال یا یادگیری با آزمون و خطا نام دارد. در نخستین آزمایش‌های مربوط به این نوع یادگیری، دانشمندی به نام اسکینر موش گرسنه‌ای را در جعبه‌ای قرار داد. درون این جعبه اهرمی وجود داشت که موش می‌توانست آن را فشار دهد.

موش درون جعبه حرکت می‌کرد و به‌طور تصادفی اهرم درون جعبه را فشار می‌داد. در نتیجه، تکه‌ای غذا به درون جعبه می‌افتاد و موش غذا دریافت می‌کرد. پس از چندبار تکرار این رفتار، موش به ارتباط بین فشار دادن اهرم و پاداش یعنی به‌دست آوردن غذا پی برد. موش پس از آن به‌طور عمدی، اهرم را فشار می‌داد تا غذا به دست آورد.

در شرطی شدن فعال، جانور می‌آموزد بین رفتار خود با پاداش یا تنبیهی که دریافت می‌کند، ارتباط برقرار کند. بنابراین، در آینده رفتاری را تکرار یا از انجام دادن آن خودداری می‌کند.

فعالیت 2 صفحه 112 زیست دوازدهم

پرنده‌ای که در شکل زیر می‌بینید، پروانه مونارک را بلعیده و دچار تهوع شده است. پس از چنین تجربه‌هایی پرنده می‌آموزد، این حشره را نباید بخورد. چگونگی آموختن این رفتار را بر اساس یادگیری شرطی شدن توضیح دهید.

جواب فعالیت 2 صفحه 112 گفتار 1 فصل 8 زیست دوازدهم

پرنده بر اساس شرطی شدن فعال، یاد می‌گیرد که خوردن این نوع پروانه با نوعی تنبیه (یا پیامد منفی) همراه است. بنابراین، در دفعات بعدی از خوردن آن خودداری می‌کند.

حل مسئله

برخی از جانوران می‌توانند از تجربه‌های قبلی خود برای حل مسئله‌ای که با آن روبه‌رو شده‌اند، استفاده کنند. در یکی از آزمایش‌های مربوط به این رفتار، شامپانزه‌ای را در اتاقی گذاشتند. درون این اتاق تعدادی موز از سقف آویزان بود و چند جعبه چوبی هم در اتاق وجود داشت. شامپانزه پس از چندبار بالا پریدن و تلاش ناموفق برای رسیدن به موزها، کار دیگری انجام داد.

او، جعبه‌ها را روی هم قرار داد. از آنها بالا رفت و به موزها دست یافت.

در رفتار حل مسئله، جانور بین تجربه‌های گذشته و موقعیت جدید ارتباط برقرار می‌کند. سپس با استفاده از آنها برای حل مسئله جدید، آگاهانه برنامه‌ریزی می‌کند.

رفتارشناسان حل مسئله جانوران را در محیط طبیعی نیز بررسی کرده‌اند. شامپانزه‌ها برگ‌های شاخه نازک درختان را جدا می‌کنند. سپس آنها را درون لانه موریانه‌ها فرو می‌برند تا موریانه‌ها را بیرون بیاورند و بخورند. این جانوران از تکه‌های چوب یا سنگ به شکل سندان و چکش استفاده می‌کنند تا پوسته سخت میوه‌ها را بشکنند.

کلاغ سیاهی که در شکل پایین می‌بینید، کشف کرده که چگونه تکه گوشت آویزان به انتهای نخ را به دست آورد.

جانور هربار بخشی از نخ را با منقار خود بالا می‌کشد. سپس پنجه پای خود را روی آن قرار می‌دهد. سرانجام به گوشت دست پیدا می‌کند.

نقش پذیری

جوجه غازها پس از بیرون آمدن از تخم، نخستین جسم متحرکی را که می‌بینند، دنبال می‌کنند. جسم متحرک معمولا مادر آنهاست.

این دنبال کردن موجب پیوند جوجه‌ها با مادر می‌شود. پیوند جوجه غازها و مادرشان در نتیجه نوعی یادگیری به نام نقش پذیری ایجاد می‌شود. نقش پذیری نوعی یادگیری است که در دوره مشخصی از زندگی جانور انجام می‌شود. نقش‌پذیری جوجه غازها طی چند ساعت پس از خروج از تخم رخ می‌دهد. این زمان، دوره حساسی است که در آن نقش‌پذیری با بیشترین موفقیت انجام می‌شود.

جوجه‌غازها با نقش‌پذیری مادر خود را می‌شناسند. این شناسایی برای بقای جوجه‌ها حیاتی است. بدون آن جوجه‌ها تحت مراقبت مادر قرار نمی‌گیرند و ممکن است بمیرند. افزون بر آن، جوجه‌ها با نقش‌پذیری، رفتارهای اساسی مانند جست‌وجوی غذا را نیز از مادر یاد می‌گیرند.

نقش‌پذیری در پستانداران نیز دیده می‌شود. مثلا بره‌هایی که مادر خود را از دست داده‌اند و انسان آنها را پرورش داده است. این بره‌ها دنبال انسان راه می‌افتند و تمایلی برای ارتباط با گوسفندهای دیگر نشان نمی‌دهند.

پژوهشگران می‌کوشند از نقش‌پذیری در حفظ گونه‌های جانوران در خطر انقراض استفاده کنند. بعضی جوجه پرنده‌هایی که والدین خود را از دست می‌دهند، تحت مراقبت انسان قرار می‌گیرند. پژوهشگران برای آنها صدای پرندگان همان گونه را پخش می‌کنند. افرادی که از این جوجه‌ها نگهداری می‌کنند، ظاهر خود را شبیه آن پرنده کرده و مانند آنها رفتار می‌کنند.

برهم کنش غریزه و یادگیری

بیشتر رفتارهای جانوران محصول برهم کنش ژن‌ها و اثرهای محیطی است که جانور در آن زندگی می‌کند. رفتار درخواست غذای جوجه کاکایی در ابتدای گفتار 1 فصل 8 زیست دوازدهم را یادتان هست؟ این رفتار غریزی به‌طور کامل در جوجه‌ای که از تخم بیرون می‌آید، بروز پیدا نمی‌کند. برای شکل گیری کامل آن، برهم کنش جوجه و والدین و کسب تجربه لازم است.

جوجه کاکایی اساس ژنی لازم برای انجام درخواست غذا (نوک زدن به منقار والد) را دارد. همچنان که رشد می‌کند از آموخته‌های خود از محیط، تجربه به دست می‌آورد. سپس آنها را برای تغییر و اصلاح رفتار قبلی به کار می‌برد.

یادگیری برای بقای جانوران لازم است، زیرا محیط جانوران همواره در حال تغییر است. برای آنکه جانوران بتوانند در این شرایط در حال تغییر زندگی کنند، باید بتوانند به تغییرات پاسخ‌های مناسبی بدهند. به این ترتیب، برهم کنش ژن‌ها و یادگیری امکان سازگار شدن جانور با این تغییرات را فراهم می‌آورد.

بیشتر بدانید: تدریس گفتار سه فصل هشت زیست دوازدهم

فعالیت 3 صفحه 114 زیست دوازدهم

الف) شقایق دریایی با تحریک مکانیکی (تماس)، بازوهای خود را منقبض می‌کند اما به حرکت مداوم آب پاسخی نمی‌دهد. چرا؟

ب) رام کنندگان جانوران چگونه انجام حرکات نمایشی در سیرک را به آنها می‌آموزند؟

جواب فعالیت 3 صفحه 114 زیست دوازدهم

جواب بخش الف با روش اول: زیرا حرکات مداوم آب برای این جاندار نوعی محرک تکراری و بی خطر شده است. شقایق دریایی یاد گرفته است که به آن پاسخ ندهد (خوگیری).

جواب بخش الف با روش دوم: تماس یک عمل همیشگی نیست و جانور یاد گرفته است که در مواجهه با تماس‌های مکانیکی، عکس‌العمل نشان داده و بازوهای خود را منقبض کند. با این حال، حرکت مداوم آب باعث خو گرفتن شقایق دریایی شده و دیگر عکس‌العملی نشان نمی‌دهد.

جواب بخش ب با روش اول: آنها با استفاده از روش‌هایی که منجر به گرفتن پاداش یا تنبیه جانور از سمت مربی می‌شود، حرکات نمایشی را می‌آموزند. در واقع، جانور به مرور زمان خو می‌گیرد که چه رفتاری منجر به پاداش مثلا یک خوراکی و چه رفتاری منجر به تنبیه مثل شلاق خوردن می‌شود.

جواب بخش ب با روش دوم: آنها با شرطی کردن فعال جانوران توسط غذا (پاداش)، به آنها می‌آموزند که در ازای انجام خواسته‌های مشخص مورد تشویق قرار خواهند گرفت.

جمع بندی گفتار 1 فصل 8 زیست دوازدهم

در ابتدای این مقاله از سایت بایوبنام، آموزش ویدیویی گفتار یک فصل هشت زیست 12 را ارائه دادیم. مدرس این ویدیوی آموزشی، سرکار خانم دکتر الهه بنام، رتبه 37 کنکور تجربی هستند. پس از آن سعی کردیم با دسته‌بندی درست و بیانی شیوا، تمام مطالب و نکات زیست دوازدهم فصل هشتم گفتار اول را پوشش دهیم.

لازم به ذکر است که جواب فعالیت‌های کتاب درسی را نیز در این مقاله آورده‌ایم. چنانچه نظر و پیشنهادی دارید، از طریق بخش نظرات با ما در میان بگذارید.

سعید نوراللهی

من سعید نوراللهی هستم، متخصص تولید محتوا و سئو با بیش از یک دهه تجربه در حوزه آموزش و کنکور. سال‌ها در زمینه بهینه‌سازی و مدیریت محتوای سایت‌های آموزشی فعالیت کرده‌ام و تمرکزم روی ارائه محتوای علمی و کاربردی برای دانش‌آموزان و داوطلبان کنکور است.