گفتار 1 فصل 3 زیست دوازدهم [آموزش و تدریس ویدیویی]

گفتار 1 فصل 3 زیست دوازدهم را با آموزش و تدریس ویدیویی و توضیح به بهترین شکل یاد بگیرید. تدریس به‌روز این گفتار همراه با آموزش ویدیویی «دکتر الهه بنام» را در سایت بایوبنام، رایگان ببینید.

تا اینجای کتاب درسی متوجه شدیم که ژن چیست و چگونه رونویسی و ترجمه می‌شود. موضوع اینجاست که اطلاعات ژن، چگونه از یک نسل به نسل دیگر منتقل می‌شود. حال نوبت آن است که به آموزش اولین گفتار از سومین فصل زیست 12 بپردازیم.

در ابتدا، ویدیوی آموزشی این بخش را مشاهده می‌کنیم.

فیلم تدریس گفتار 1 فصل 3 زیست دوازدهم

آموزش ویدیویی بخشی از «گفتار اول فصل سوم زیست دوازدهم» را در پایین قرار داده‌ایم. مدرس این قسمت، خانم دکتر الهه بنام، رتبه 37 کنکور تجربی هستند.

صفت و مفاهیم پایه وراثت، موضوع اصلی این گفتار است که قرار است یاد بگیریم. در این میان با گروه‌های خونی RH و ABO و بارزیت ناقص نیز آشنا می‌شویم.

بیشتر بدانید: آموزش فصل سوم زیست دوازدهم

صفت و مفاهیم پایه وراثت؛ گفتار اول فصل سوم زیست دوازدهم

هر یک از ما ویژگی‌هایی داریم که ما را با آنها می‌شناسند. بعضی از این ویژگی‌ها را از والدین خود دریافت کرده‌ایم. از این ویژگی‌ها می‌شود به رنگ چشم، رنگ مو یا گروه خونی اشاره کرد. ویژگی‌هایی را هم می‌شناسیم که ارثی نیستند؛ مثل تیره‌شدن رنگ پوست که به علت قرارگرفتن در معرض آفتاب ایجاد شده است.

در علم ژن‌شناسی، ویژگی‌های ارثی جانداران را صفت می‌نامند.

ژن‌شناسی، شاخه‌ای از زیست‌شناسی است که به چگونگی وراثت صفات از نسلی به نسل دیگر می‌پردازد.

هر یک از صفاتی که نام بردیم به شکل‌های مختلفی دیده می‌شوند. مثلا رنگ چشم ممکن است به رنگ مشکی، قهوه‌ای، سبز یا آبی باشد. یا حالت مو ممکن است به شکل صاف، موج‌دار یا فر دیده شود.

به انواع مختلف یک صفت، شکل های آن صفت می‌گویند.

گروه های خونی

آیا شما گروه خونی خود را می‌دانید؟ آیا می‌دانید منظور از گروه خونی مثلا ⁺A چیست؟ وقتی می‌گویند گروه خونی شخصی ⁺A است در واقع «دو» گروه خونی را برای او مشخص کرده‌اند. یکی گروه خونی معروف به ABO و دیگری گروه خونی‌ای به نام Rh. در ادامه این دو گروه خونی را بررسی می‌کنیم.

توضیح Rh ساده‌تر است و ادامه گفتار 1 فصل 3 زیست دوازدهم را با آن آغاز می‌کنیم.

گروه خونی Rh

گروه خونی Rh براساس بودن یا نبودن پروتئینی است که در غشای گویچه‌های قرمز جای دارد و پروتئین D نام دارد. اگر این پروتئین وحود داشته باشد، گروه خونی Rh مثبت است. اگر هم وجود نداشته باشد، گروه خونی Rh منفی خواهد شد.

بود و نبود پروتئین D به نوعی ژن بستگی دارد. دو ژن در ارتباط با این پروتئین، در میان مردم دیده می‌شود. ژنی که می‌تواند پروتئین D را بسازد و ژنی که نمی‌تواند پروتئین D را بسازد. این دو ژن را به ترتیب D و d می‌نامیم.

D و d جایگاه یکسانی در فام‌تن شماره 1 دارند. توجه داشته باشید که هر فام‌تن شماره 1 در این جایگاه ژن D یا d را دارد و نه هر دو را. به این جایگاه از فام‌تن شماره 1، جایگاه ژن‌های Rh می‌گویند.

D و d که شکل‌های مختلف صفت Rh را تعیین می‌کنند و هر دو جایگاه ژنی یکسانی دارند، دگره (الل) هم هستند. از آنجا که هر یک از ما دو فام‌تن 1 داریم، پس دو دگره هم برای Rh داریم. بنابراین ممکن است هر دو فام‌تن شماره 1، D یا هر دو d را داشته باشند. در این صورت می‌گویند فرد برای این صفت خالص است. اما اگر یک فام‌تن D و دیگری d را داشته باشد می‌گویند فرد برای این صفت، ناخالص است.

رابطه بارز و نهفتگی

گروه خونی فردی که DD است، مثبت و گروه خونی فرد dd، منفی است. اما گروه خونی فردی که Dd است؛ چگونه می‌شود؟ برای پاسخ به این سوال باید رابطه بین این دو دگره را دانست.

طبق مشاهدات، افراد ناخالص، گروه خونی مثبت را خواهند داشت. بنابراین اگر دو دگره D و d کنار هم قرار بگیرند، این دگره D است که بروز می‌کند. در چنین حالتی گفته می‌شود که دگره D بارز و دگره d نهفته است و بین دگره‌ها رابطه بارز و نهفتگی برقرار است. طبق قرارداد، دگره بارز را با حرف بزرگ و دگره نهفته را با حرف کوچک آن نشان می‌دهیم.

توضیح علت رابطه بارز و نهفتگی دگره‌های گروه خونی Rh کار آسانی است. داشتن تنها یک دگره D کافی است تا در غشای گویچه‌های قرمز پروتئین D مشاهده شود. به همین علت، گروه خونی فردی که برای این صفت ناخالص است، مثبت خواهد شد.

ژن نمود و رخ نمود گفتار 1 فصل 3 زیست دوازدهم

ترکیب دگره‌ها را در فرد، ژن نمود (ژنوتیپ) و شکل ظاهری یا حالت بروز یافته صفت را رخ نمود (فنوتیپ) می‌نامیم.

در جدول پایین، انواع ژن‌نمود و رخ‌نمود را در مورد این گروه خونی مشاهده می‌کنید.

نوع دیگری از رابطه بین دگره‌ها را در صفت گروه خونی ABO می‌توانیم ببینیم.

بیشتر بدانید: تدریس گفتار دو فصل سه زیست دوازدهم

گروه خونی ABO

در گروه خونی ABO خون به چهار گروه AB ،B ،A و O گروه‌بندی می‌شود. این گروه‌بندی بر مبنای بودن یا نبودن دو نوع کربوهیدرات به نام‌های A و B در غشای گویچه‌های قرمز است.

برای گروه خونی ABO چه دگره‌هایی وجود دارد؟ اضافه شدن کربوهیدرات‌های A و B به غشای گلبول قرمز، یک واکنش آنزیمی است. دو نوع آنزیم وجود دارد. یکی آنزیم A، که کربوهیدرات A را به غشا اضافه می‌کند و دیگری آنزیم B، که کربوهیدرات B را اضافه می‌کند. اگر هیچ‌یک از این دو آنزیم وجود نداشته باشند، آنگاه هیچ کربوهیدراتی اضافه نخواهد شد. بنابراین برای این صفت، سه دگره وجود دارد. دگره‌ای که آنزیم A را می‌سازد، دگره‌ای که آنزیم B را می‌سازد و دگره‌ای که هیچ آنزیمی نمی‌سازد. جایگاه ژن‌های گروه خونی ABO در فام‌تن شماره 9 است.

برای سادگی، این سه دگره را به ترتیب B ،A و O می‌نامیم. در اینجا تشخیص رخ‌نمود برای ژن‌نمودهای خالص BB، AA یا OO آسان است: گروه خونی به‌ترتیب B، A یا O می‌شود. اما، رخ‌نمود ژن‌نمودهای ناخالص چیست؟ رابطه بارز و نهفتگی بین دگره‌ها چگونه است؟

ژن‌نمودهای ناخالص برای این دگره‌ها عبارت‌اند از BO، AO و AB. آیا می‌توانید حدس بزنید گروه خونی فردی که AO است چیست؟ دگره A آنزیم A را می‌سازد اما دگره O هیچ آنزیمی نمی‌سازد. پس گروه خونی این فرد A خواهد شد. به همین علت گفته می‌شود A نسبت به O بارز است. همین استدلال را می‌توان برای ژن‌نمود BO به‌کار برد. دگره B نیز نسبت به دگره O بارز است.

با ادامه گفتار 1 فصل 3 زیست دوازدهم همراه بایوبنام باشید.

رابطه هم توانی

در ژن‌نمود AB هر دو آنزیم ساخته می‌شوند و به همین علت گلبول قرمز هر دو کربوهیدرات A و B را خواهد داشت. در اینجا رابطه بین دگره‌های A و B، از نوع بارز و نهفتگی نیست. چنین رابطه‌ای را هم توانی می‌نامیم و می‌گوییم دگره‌های A و B نسبت به یکدیگر هم توان هستند. در هم توانی، اثر دگره‌ها، همراه با هم ظاهر می‌شود.

ژن‌شناسان دگره‌های B، A و O را به ترتیب با I^B، I^A و i نشان می‌دهند. این نوع نام‌گذاری به روشنی نشان می‌دهد که دگره I^A و I^B نسبت به یکدیگر هم توان اما نسبت به i بارزند.

بارزیت ناقص

تا اینجا با دو نوع رابطه دگره‌ای آشنا شدیم: یکی بارز و نهفتگی و دیگری هم توانی. رابطه دیگری نیز بین دگره‌ها برقرار است و آن موقعی است که صفت در حالت ناخالص، به صورت حد واسط حالت‌های خالص مشاهده می‌شود. این بار مثالی از گیاهان بیاوریم. رنگ گل میمونی مثال خوبی است.

دو دگره برای رنگ گل میمونی وجود دارد که یکی قرمز و دیگری سفید است. این دو را به ترتیب با R و W نشان می‌دهیم. در حالت RR رنگ گل، قرمز و در حالت WW رنگ گل، سفید است. رنگ گل RW چگونه است؟ این گل، صورتی است. رنگ صورتی، حالت حد واسط قرمز و سفید است. در این حالت می‌گوییم که رابطه بارزیت ناقص برقرار است.

جمع بندی گفتار 1 فصل 3 زیست دوازدهم

در ابتدای این مقاله از سایت بایوبنام، آموزش ویدیویی گفتار یک فصل سه زیست 12 را ارائه دادیم. مدرس این ویدیوی آموزشی، سرکار خانم دکتر الهه بنام، رتبه 37 کنکور تجربی هستند. پس از آن سعی کردیم با دسته‌بندی درست و بیانی شیوا، تمام مطالب و نکات زیست دوازدهم فصل سوم گفتار اول را پوشش دهیم.

اینکه یک ویژگی (صفتی) روی یک فرد از یک جمعیت ظاهر شود، به رابطه بین ژن‌های تشکیل‌دهنده فرد برمی‌گردد. این رابطه‌ها که به آنها دگره‌ای می‌گویند در سه حالت متفاوت ممکن است رخ بدهند که در این گفتار به آنها پرداختیم. خوشحال می‌شویم نظرات خود را با بایوبنام در میان بگذارید.

سعید نوراللهی

من سعید نوراللهی هستم، متخصص تولید محتوا و سئو با بیش از یک دهه تجربه در حوزه آموزش و کنکور. سال‌ها در زمینه بهینه‌سازی و مدیریت محتوای سایت‌های آموزشی فعالیت کرده‌ام و تمرکزم روی ارائه محتوای علمی و کاربردی برای دانش‌آموزان و داوطلبان کنکور است.