گفتار 2 فصل 3 زیست دوازدهم [آموزش و تدریس ویدیویی]

گفتار 2 فصل 3 زیست دوازدهم را با آموزش و تدریس ویدیویی و توضیح به بهترین شکل یاد بگیرید. تدریس به‌روز این گفتار همراه با آموزش ویدیویی «دکتر الهه بنام» را در سایت آموزش زیست، رایگان ببینید.

در گفتار قبلی با گروه‌های خونی آشنا شده و رابطه بارزیت ناقص، هم توانی و بارز و نهفتگی را یاد گرفتیم. حال نوبت آن است که به آموزش دومین گفتار از سومین فصل زیست 12 بپردازیم.

در ابتدا، ویدیوی آموزشی این بخش را مشاهده می‌کنیم.

فیلم تدریس گفتار 2 فصل 3 زیست دوازدهم

آموزش ویدیویی بخشی از «گفتار دوم فصل سوم زیست دوازدهم» را در پایین قرار داده‌ایم. مدرس این قسمت، خانم دکتر الهه بنام، رتبه 37 کنکور تجربی هستند.

در ابتدا با وراثت صفات مستقل از جنس آشنا شده و سپس صفت وابسته به X را یاد می‌گیریم. صفات پیوسته و گسسته و صفات تک جایگاهی و چند جایگاهی موضوعات بعدی است که به آنها می‌پردازیم. انتهای گفتار نیز به اثر محیط و مهار بیماری‌های ژنتیک اختصاص دارد.

بیشتر بدانید: آموزش فصل سوم زیست دوازدهم

انواع صفات؛ گفتار دوم فصل سوم زیست دوازدهم

فام‌تن‌ها به دو دسته غیرجنسی و جنسی تقسیم می‌شوند. فام‌تن‌های جنسی انسان X و Y هستند. صفاتی را که جایگاه ژنی آنها در یکی از فام‌تن‌های غیرجنسی قرار داشته باشد صفت مستقل از جنس می‌گویند. صفاتی هم که جایگاه ژنی آنها در یکی از دو فام‌تن جنسی قرار داشته باشد، وابسته به جنس نام دارند.

وراثت صفات مستقل از جنس

صفات مستقل از جنس چگونه به ارث می‌رسند؟ Rh یک صفت مستقل از جنس است. اگر پدر و مادری هر دو ژن‌نمود Dd داشته باشند، چه ژن‌نمود یا ژن‌نمودهایی برای فرزندان آنها مورد انتظار است؟

هر یک از پدر و مادر، از هر جفت فام‌تن همتا تنها یکی را از طریق گامت‌ها به نسل بعد منتقل می‌کنند. در این مثال، هم پدر و هم مادر از نظر Rh دو نوع گامت تولید می‌کنند: یکی گامتی که D دارد و دیگری گامتی که d دارد. ژن‌نمود فرزندان به این بستگی دارد که کدام گامت‌ها با یکدیگر لقاح پیدا کنند. ژن‌نمود فرزندان را می‌توان با روشی به نام مربع پانت به دست آورد. «پانت» نام دانشمندی است که این روش را پیشنهاد کرده است.

در روش مربع پانت، گامت‌های والدین را به‌طور جداگانه در سطر و ستون یک جدول می‌نویسیم. بعد خانه‌های جدول را با کنار هم قرار دادن گامت‌های سطر و ستون متناظر هم پر می‌کنیم.

باید توجه داشت که ژن‌نمودهای Dd و dD یکسان‌اند. بنابراین هر فرزندی که متولد می‌شود می‌تواند یکی از ژن‌نمودهای Dd، DD و dd را داشته باشد.

فعالیت 1 صفحه 42 زیست دوازدهم

پدری گروه خونی O و مادری گروه خونی AB دارد.

چه ژن‌نمود و رخ‌نمودهایی برای فرزندان آنان پیش‌بینی می‌کنید؟

جواب فعالیت 1 صفحه 42 گفتار 2 فصل 3 زیست دوازدهم

پدر گروه خونی ← ژنوتیپ OO ← گامت‌های مورد انتظار ← O

مادر گروه خونی AB ←  ژنوتیپ AB ←  گامت‌های مورد انتظار ←  A و B

ژنوتیپ‌های مورد انتظار AO و BO

فنوتیپ‌های مورد انتظار گروه خونی A و گروه خونی B

در ادامه برای پاسخ به فعالیت مربع پانت را رسم می‌کنیم:

صفت وابسته به X

گاهی ژنِ صفتی که بررسی می‌شود در فام‌تن X قرار دارد. به چنین صفاتی، صفت وابسته به X می‌گویند.

هموفیلی، یک بیماری وابسته به X و نهفته است. به‌عبارت دیگر، دگره این بیماری که روی فام‌تن X قرار دارد نهفته است. در این بیماری، فرایند لخته شدن خون دچار اختلال می‌شود. شایع‌ترین نوع هموفیلی به فقدان عامل انعقادی VIII (هشت) مربوط است.

دگره بیماری هموفیلی را h می‌نامیم؛ دگره سالمِ ژن، H نام دارد. برای آنکه نشان دهیم این صفت وابسته به X است، دگره‌ها را به صورت بالانویس X می‌نویسیم: X^H و X^h.

جدول 3 انواع ژن‌نمودها و رخ‌نمودها را برای هموفیلی نشان می‌دهد. دقت کنید که در فام‌تن Y جایگاهی برای دگره‌های هموفیلی وجود ندارد.

فرد با ژن‌نمود X^HX^h که سالم است؛ ناقل نامیده می‌شود؛ زیرا می‌تواند ژن بیماری را به نسل بعد منتقل کند.

برای پیش‌بینی ژن‌نمودها و رخ‌نمودهای صفات وابسته به X در نسل‌های بعد، می‌توان همچنان از مربع پانت استفاده کرد. به مثال زیر از گفتار 2 فصل 3 زیست دوازدهم توجه کنید.

مثال:

مردی هموفیل قصد دارد با زنی ازدواج کند که سالم است و ناقل هم نیست. زن می‌خواهد بداند آیا ممکن است فرزند حاصل از این ازدواج، هموفیل باشد؟

ژن‌نمود مرد هموفیل X^hY و گامت‌هایی که تولید می‌کند X^h و Y است. ژن‌نمود زن سالم X^HX^H است و برای این صفات فقط یک نوع گامت، یعنی X^H تولید می‌کند. ژن‌نمودها و رخ‌نمودهای نسل‌های بعد را می‌توان به کمک مربع پانت یافت.

بنابراین براساس جدول شماره 4، فرزندان حاصل از این ازدواج هموفیل نخواهند بود.

بیشتر بدانید: تدریس گفتار یک فصل سه زیست دوازدهم

فعالیت 2 صفحه 43 زیست دوازدهم

مردی سالم قصد دارد با زنی هموفیل ازدواج کند. چه ژن‌نمود و رخ‌نمودهایی برای فرزندان آنان پیش‌بینی می‌کنید؟

جواب فعالیت 2 صفحه 43 زیست دوازدهم

مرد سالم ← X^HY گامت‌های مورد انتظار ← X^H، Y

زن هموفیل ← X^hX^h ← گامت‌های مورد انتظار ← X^h

ژنوتیپ‌های مورد انتظار ← X^hX^h – X^HY

فنوتیپ‌های مورد انتظار ← دختر ناقل – پسر هموفیل

حال مربع پانت را مانند جدول زیر رسم می‌کنیم:

صفات پیوسته و گسسته

اندازه قد شما چقدر است؟ اگر از هم‌کلاسی‌های خود اندازه قدشان را بپرسید، اعداد گوناگونی را خواهید شنید.

اندازه قد، صفتی پیوسته است. آیا می‌توان گفت که Rh هم چنین است؟

در میان انسان‌ها، صفت Rh تنها دو به شکل مثبت و منفی دیده می‌شود؛ بنابراین Rh صفتی گسسته است.

با ادامه گفتار 2 فصل 3 زیست دوازدهم همراه بایوبنام باشید.

صفات تک جایگاهی و چند جایگاهی

صفاتی که تا اینجا بررسی کردیم، صفاتی هستند که یک جایگاه ژن در فام‌تن دارند. برای مثال، دگره صفت گروه‌های خونی ABO یک جایگاه مشخص از فام‌تن 9 را به خود اختصاص داده‌اند. چنین صفاتی را تک جایگاهی می‌نامیم.

در مقابل، صفاتی هستند که در بروز آنها بیش از یک جایگاه ژن شرکت دارد. رنگ نوعی ذرت مثالی از صفات چند جایگاهی است. رنگ این ذرت طیفی از سفید تا قرمز است.

صفت رنگ در این نوع ذرت صفتی با سه جایگاه ژنی است که هر کدام دو دگره دارند. برای نشان دادن ژن‌ها در این سه جایگاه، از حروف بزرگ و کوجک B، A و C استفاده می‌کنیم. برحسب نوع ترکیب دگره‌ها، رنگ‌های مختلفی ایجاد می‌شود. دگره‌های بارز، رنگ قرمز و دگره‌های نهفته رنگ سفید را به وجود می‌آورند. بنابراین رخ‌نمودهای دو آستانه طیف، یعنی قرمز و سفید به ترتیب ژن‌نمودهای AABBCC و aabbcc را دارند. در رخ‌نمودهای ناخالص، هرچه تعداد دگره‌های بارز بیشتر باشد، مقدار رنگ قرمز بیشتر است.

چنان که می‌بینیم صفات چندجایگاهی رخ‌نمودهای پیوسته‌ای دارند. یعنی افراد جمعیت این ذرت، در مجموع طیف پیوسته‌ای بین سفید و قرمز را به نمایش می‌گذارند. به همین علت، نمودار توزیع فراوانی این رخ‌نمودها شبیه زنگوله است.

اثر محیط

گاهی برای بروز یک رخ‌نمود تنها وجود ژن کافی نیست. برای مثال در گیاهان، ساخته‌شدن سبزینه علاوه بر ژن، به نور هم نیاز دارد.

محیط انسان، شامل عوامل متعددی است. تغذیه و ورزش عوامل محیطی‌اند که می‌توانند بر ظهور رخ‌نمود اثر بگذارند. به‌عنوان مثال، قد انسان به تغذیه و ورزش هم بستگی دارد. بنابراین نمی‌توان تنها از روی ژن‌ها، علت اندازه قد یک نفر را توضیح داد. در آخرین قسمت از گفتار 2 فصل 3 زیست دوازدهم به بررسی کنترل بیماری های ژنتیک می‌پردازیم.

مهار بیماری‌های ژنتیک

در حال حاضر بیماری‌های ژنتیک را (مگر در موارد معدود) نمی‌توان درمان کرد. گاهی می‌توان با تغییر عوامل محیطی، عوارض بیماری‌های ژنی را مهار کرد. مثال این موضوع، بیماری فنیل کتونوری (PKU) است. در این بیماری آنزیمی که آمینواسید فنیل آلانین را می‌تواند تجزیه کند وجود ندارد. تجمع فنیل آلانین در بدن به ایجاد ترکیبات خطرناک منجر می‌شود. در این بیماری، مغز آسیب می‌بیندو خوشبختانه می‌توان از بروز این بیماری جلوگیری کرد. علت این بیماری، تغذیه از پروتئین‌های حاوی فنیل آلانین است. پس با تغذیه نکردن از خوراکی‌هایی که فنیل آلانین دارند، می‌توان مانع بروز اثرات این بیماری شد.

فنیل کتونوری یک بیماری نهفته است. وقتی نوزاد متولد می‌شود، علائم آشکاری ندارد. در عین حال، تغذیه نوزاد مبتلا به فنیل کتونوری با شیر مادر (که حاوی فنیل آلانین است) به آسیب یاخته‌های مغزی او می‌انجامد. به همین علت، نوزادان را در بدو تولد از نظر ابتلای احتمالی به این بیماری، با انجام آزمایش خون بررسی می‌کنند. در صورت ابتلا، نوزاد با شیرخشک‌هایی که فاقد فنیل آلانین است تغذیه می‌شود. در رژیم غذایی او برای آینده هم، از رژیم‌های بدون (یا کم) فنیل آلانین استفاده می‌شود.

جمع بندی گفتار 2 فصل 3 زیست دوازدهم

در ابتدای این مقاله از سایت بایوبنام، آموزش ویدیویی گفتار دو فصل سه زیست 12 را ارائه دادیم. مدرس این ویدیوی آموزشی، سرکار خانم دکتر الهه بنام، رتبه 37 کنکور تجربی هستند. پس از آن سعی کردیم با دسته‌بندی درست و بیانی شیوا، تمام مطالب و نکات زیست دوازدهم فصل سوم گفتار دوم را پوشش دهیم.

لازم به ذکر است که جواب فعالیت‌های کتاب درسی را نیز در این مقاله آورده‌ایم. چنانچه نظر و پیشنهادی دارید، از طریق بخش نظرات با ما در میان بگذارید.

سعید نوراللهی

من سعید نوراللهی هستم، متخصص تولید محتوا و سئو با بیش از یک دهه تجربه در حوزه آموزش و کنکور. سال‌ها در زمینه بهینه‌سازی و مدیریت محتوای سایت‌های آموزشی فعالیت کرده‌ام و تمرکزم روی ارائه محتوای علمی و کاربردی برای دانش‌آموزان و داوطلبان کنکور است.