گفتار 2 فصل 6 زیست یازدهم [آموزش و تدریس ویدیویی]

گفتار 2 فصل 6 زیست یازدهم را با آموزش و تدریس ویدیویی و توضیح به بهترین شکل یاد بگیرید. تدریس به‌روز این گفتار همراه با آموزش ویدیویی «دکتر الهه بنام» را در سایت آموزش زیست، رایگان ببینید.

در گفتار قبلی یاد گرفتیم که تقسیم هسته، به دو روش رشتمان و کاستمان قابل انجام است. فکر می‌کنید مراحل رشتمان به چه صورت است؟ نوبت آن است که به آموزش دومین گفتار از ششمین فصل زیست 11 بپردازیم.

در ابتدا، ویدیوی آموزشی این بخش را مشاهده می‌کنیم.

فیلم تدریس گفتار 2 فصل 6 زیست یازدهم

آموزش ویدیویی بخشی از «گفتار دوم فصل ششم زیست یازدهم» را در پایین قرار داده‌ایم. مدرس این قسمت، خانم دکتر الهه بنام، رتبه 37 کنکور تجربی هستند.

در ابتدا با 5 مرحله فرایند رشتمان آشنا شده و سپس تقسیم سیتوپلاسم را یاد می‌گیریم. فرایند تنظیم شده تقسیم یاخته، مبحث دیگری است که با آن آشنا خواهیم شد. بعد از آن، به بررسی تقسیم بی رویه یاخته می‌پردازیم. مبحث آخر به مرگ برنامه ریزی شده یاخته اختصاص دارد.

بیشتر بدانید: آموزش فصل ششم زیست یازدهم

رشتمان (میتوز)؛ گفتار دوم فصل ششم زیست یازدهم

در رشتمان ماده ژنتیک، که در مرحله S همانندسازی شده بود، تقسیم می‌شود و به یاخته‌های جدید می‌رسد. فام‌تن‌ها در هسته پراکنده‌اند. آنها باید به‌طور دقیق در وسط یاخته آرایش یابند و به مقدار مساوی بین یاخته‌های حاصل تقسیم شوند. برای حرکت و جدا شدن صحیح فام‌تن‌ها، ساختارهایی به نام دوک تقسیم ایجاد می‌شود. دوک تقسیم، مجموعه‌ای از ریزلوله‌های پروتئینی است که هنگام تقسیم، پدیدار می‌شود. در این هنگام، سانترومر فام‌تن به آن متصل می‌گردد. با کوتاه شدن رشته‌های دوک متصل به سانترومر، فام‌تن‌ها از هم جدا می‌شوند و به قطبین می‌روند.

در یاخته‌های جانوری، میانک‌ها (سانتریول‌ها) ساخته‌شدن رشته‌های دوک را سازمان می‌دهند.

هر میانک، ساختاری استوانه‌ای شکل است. در یاخته، دو عدد میانک به صورت عمود بر هم وجود دارند. آنها در اینترفاز، برای تقسیم یاخته، دو برابر می‌شوند. هر میانک، از نُه دسته سه‌تایی از لوله‌های پروتئینی به وجود می‌آید.

بیشتر بدانید: تدریس گفتار یک فصل شش زیست یازدهم

مراحل فرایند رشتمان

رشتمان، فرایندی پیوسته است که باید در گفتار 2 فصل 6 زیست یازدهم یاد بگیرید. با این حال، زیست‌شناسان برای سادگی، آن را به پنج مرحله تقسیم می‌کنند.

طرح ساده‌ای از تقسیم فام‌تن‌ها در رشتمان را می‌توانید در شکل پایین ببینید.

پروفاز

در این مرحله، رشته‌های فامینه فشرده، ضخیم و کوتاه‌تر می‌شوند. این روند به گونه‌ای است که به‌تدریج می‌توان آنها را با میکروسکوپ نوری مشاهده کرد. ضمن فشرده شدن فام‌تن، میانک‌ها به دو طرف یاخته حرکت می‌کنند و بین آنها دوک تقسیم تشکیل می‌شود. در این مرحله، پوشش هسته شروع به تخریب می‌کند.

پرومتافاز

پوشش هسته و شبکه آندوپلاسمی در پرومتافاز تجزیه می‌شوند تا رشته‌های دوک بتوانند به فام‌تن‌ها برسند. در همین حال، سانترومر فام‌تن‌ها به رشته‌های دوک متصل می‌شوند.

متافاز

متافاز مرحله‌ای است که فام‌تن‌ها بیشترین فشردگی را پیدا می‌کنند. آنها در وسط (سطح استوایی) یاخته ردیف می‌شوند.

آنافاز

در این مرحله، با تجزیه پروتئین اتصالی در ناحیه سانترومر، فامینک‌ها از هم جدا می‌شوند. فاصله گرفتن فامینک‌ها با کوتاه شدن رشته‌های دوک متصل به فام‌تن انجام می‌شود. فام‌تن‌ها که اکنون تک فامینکی‌اند، به دو سوی یاخته (قطب) کشیده می‌شوند.

تلوفاز گفتار 2 فصل 6 زیست یازدهم

رشته‌های دوک تخریب شده و فام‌تن‌ها شروع به باز شدن می‌کنند تا به صورت فامینه درآیند. پوشش هسته نیز مجددا تشکیل می‌شود. در پایان تلوفاز، یاخته، دو هسته مشابه دارد.

مراحل تقسیم رشتمان را در شکل پایین می‌توانید مشاهده کنید.

تقسیم سیتوپلاسم

اجزای یاخته پس از رشتمان، بین دو سیتوپلاسم تقسیم می‌شوند. با تقسیم سیتوپلاسم، دو یاخته جدید تشکیل می‌شود.

تقسیم سیتوپلاسم در یاخته‌های جانوری، با ایجاد فرورفتگی در یاخته شروع می‌شود.

این فرورفتگی حاصل انقباض حلقه‌ای از جنس اکتین و میوزین است. حلقه ذکر شده، مانند کمربندی در سیتوپلاسم قرار می‌گیرد و به غشا متصل است. با تنگ شدن این حلقه انقباضی، در نهایت دو یاخته از هم جدا می‌شوند.

صفحه یاخته‌ای

در یاخته‌های گیاهی، حلقه انقباضی تشکیل نمی‌شود. در این یاخته‌ها، نخست ساختاری به نام صفحه یاخته‌ای در محل تشکیل دیواره جدید، ایجاد می‌شود. این صفحه با تجمع ریزکیسه‌های دستگاه گلژی و به هم پیوستن آنها تشکیل می‌شود. این ریزکیسه‌ها، دارای پیش‌سازهای تیغه میانی و دیواره یاخته‌اند.

با اتصال صفحه یاخته‌ای به دیواره یاخته مادری، دو یاخته جدید از هم جدا می‌شوند. ساختارهایی مانند لان و پلاسمودسم، در هنگام تشکیل دیواره جدید، پایه‌گذاری می‌شوند.

فعالیت 1 صفحه 86 زیست یازدهم

در دنیای جانداران یاخته‌های چندهسته‌ای به روش‌های مختلفی ایجاد می‌شوند. در سال گذشته با بعضی از این یاخته‎‌ها آشنا شدید. آیا می‌توانید بعضی از آنها را نام ببرید؟ در مورد نحوه تشکیل این نوع از یاخته‌ها تحقیق کنید و نتیجه را به کلاس ارائه دهید.

جواب فعالیت 1 صفحه 86 زیست یازدهم

نمونه این سلول‌ها، سلول ماهیچه مخطط است که از به هم پیوستن چند سلول در دوران جنینی ایجاد می‌شود. بعضی از سلول‌های چندهسته‌ای هم از تقسیم هسته بدون تقسیم سیتوپلاسم حاصل می‌شوند، مانند بعضی قارچ‌ها و آغازیان.

فعالیت 2 صفحه 87 گفتار 2 فصل 6 زیست یازدهم

با توجه به آنچه درباره چرخه یاخته‌ای فراگرفته‌اید تصاویر میکروسکوپی زیر را بر اساس مراحل آن، با شماره‌گذاری مرتب کتید.

جواب فعالیت 2 صفحه 87 زیست یازدهم

به ترتیب و از راست به چپ: تلوفاز، پروفاز، متافاز، اینترفاز و آنافاز

تقسیم یاخته، فرایندی تنظیم شده است

بعضی یاخته‌های بدن جانداران می‌توانند دائما تقسیم شوند. از آنها می‌شود به یاخته‌های بنیادی مغز استخوان و یاخته‌های مریستمی گیاهان اشاره کرد. همین یاخته‌ها در شرایط خاص، تقسیم خود را کاهش می‌دهند و یا متوقف می‌کنند. از این شرایط می‌توان موارد زیر را نام برد:

• شرایط نامساعد محیطی
• افزایش بیش از حد تعداد یاخته‌ها

برعکس آنها، یاخته‌های عصبی به ندرت تقسیم می‌شوند. این یاخته‌ها تشخیص می‌دهند که در جه زمان یا به چه مقداری باید تقسیم شوند. فکر می‌کنید چگونه تعداد چرخه‌های یاخته تنظیم می‌شوند؟ چرا این تنظیم در برخی یاخته‌ها به‌هم می‌خورد؟

در ادامه گفتار 2 فصل 6 زیست یازدهم با هم بررسی می‌کنیم که چه عواملی تنظیم کننده سرعت و تعداد تقسیم یاخته‌اند.

عوامل تنظیم کننده تقسیم یاخته

یاخته‌ها در پاسخ به بعضی عوامل محیطی و مواد شیمیایی، سرعت تقسیم خود را تنظیم می‌کنند. انواعی از پروتئین‌ها وجود دارند که با فرایندهایی، منجر به تقسیم یاخته‌ای می‌شوند. پروتئین‌های دیگری نیز وجود دارند که در شرایط خاصی، مانع از تقسیم یاخته‌ها می‌شوند. این پروتئین‌ها در سرعت تقسیم یاخته، مانند پدال گاز و ترمز عمل می‌کنند.

در محل آسیب‌دیده در گیاهان، نوعی عامل رشد تولید می‌شود تا با تقسیم سریع، توده یاخته ایجاد کند. این توده یاخته، مانع نفوذ میکروب‌ها می‌شود. نوعی عامل رشد نیز در پوست انسان زیر محل زخم تولید می‌شود. این عامل رشد با افزایش سرعت تقسیم یاخته‌ها، سرعت بهبود زخم را افزایش می‌دهد.

اریتروپویتین بر کدام بخش بدن اثر می‌گذارد و نتیجه آن چیست؟

هورمون اریتروپویتین، از کلیه و کبد ترشح می‌شود. این هورمون، بر روی مغز استخوان تاثیر می‌گذارد. اریتروپویتین، سبب افزایش سرعت تولید گویچه‌های قرمز می‌شود.

نقطه وارسی

در چرخه یاخته‌ای، چند نقطه وارسی وجود دارد. نقاط وارسی، نقاطی از چرخه یاخته‌اند. آنها به چرخه اطمینان می‌دهند که مرحله قبل کامل شده است و عوامل لازم برای مرحله بعد آماده‌اند.

برخی از نقاط وارسی از قرار زیر هستند:

• نقطه وارسی «G₁» یاخته را از سلامت «دنا» مطمئن می‌کند. اگر دنا آسیب دیده باشد و اصلاح نشود، فرایندهای مرگ یاخته‌ای به راه می‌افتد.
• اگر پروتئین‌های دوک تقسیم یا عوامل لازم برای رشتمان فراهم نباشد، نقطه وارسی «G₂» اجازه عبور یاخته از این مرحله را نمی‌دهد.
• نقطه وارسی متافازی برای اطمینان از این موضوع است که فام‌تن‌ها به صورت دقیق به رشته‌های دوک متصل و در وسط یاخته آرایش یافته‌اند.

با ادامه گفتار 2 فصل 6 زیست یازدهم همراه بایوبنام باشید.

تقسیم بی رویه یاخته

یاخته‌ها با تقسیم، افزایش و با مرگ، کاهش می‌یابند. اگر تعادل بین تقسیم یاخته و مرگ یاخته‌ها به هم بخورد، چه وضعی پیش می‌آید؟ نتیجه می‌تواند ایجاد یک تومور باشد.

تومور، توده‌ای است که در اثر تقسیمات تنظیم نشده ایجاد می‌شود. تومورها به دو نوع خوش خیم و بدخیم تقسیم می‌شوند.

نوع خوش خیم رشدی کم دارد و یاخته‌های آن در جای خود مانده و منتشر نمی‌شوند. این نوع تومور معمولا آنقدر بزرگ نمی‌شود که به بافت‌های مجاور خود آسیب بزند. با این حال، ممکن است در مواردی بیش از حد بزرگ شود. در این صورت، در انجام اعمال طبیعی اندام اختلال ایجاد می‌کند. لیپوما یکی از انواع تومورهای خوش خیم است که در افراد بالغ متداول است. در این تومور، یاخته‌های چربی تکثیر شده و توده یاخته ایجاد می‌کند.

تومور بدخیم یا سرطان، به بافت‌های مجاور حمله می‌کند. یاخته‌هایی از این تومورها می‌توانند جدا شوند. آنها همراه با جریان خون، یا به ویژه لنف به نواحی دیگر بدن می‌روند. در آنجا مستقر می‌شوند و رشد می‌کنند.

مراحل رشد و پخش یاخته‌های سرطانی، به ترتیب زیر است:

1. یاخته سرطانی شروع به تهاجم به یاخته‌های بافت می‌کند.
2. یاخته‌های سرطانی در بافت‌ها گسترش می‌یابند، ولی هنوز به دستگاه لنفی مجاور راه پیدا نکرده‌اند.
3. یاخته‌های سرطانی به بخش‌های لنفی مجاور محل تکثیر خود، دسترسی پیدا می‌کنند.
4. یاخته‌های سرطانی از راه لنف به بافت‌های دورتر می‌روند و پس از استقرار موجب سرطانی شدن آنها می‌شوند.

علت اصلی سرطان، بعضی تغییرات در ماده ژنتیکی یاخته است. این تغییرات باعث می‌شود که چرخه یاخته از کنترل خارج شود.

بیشتر بدانید: تدریس گفتار سه فصل شش زیست یازدهم

تشخیص و درمان سرطان گفتار 2 فصل 6 زیست یازدهم

روش‌های متعددی برای تشخیص و درمان سرطان‌ها وجود دارد. گاهی ترکیبی از این روش‌ها مورد استفاده قرار می‌گیرد. در بافت‌برداری، تمام یا بخشی از بافت سرطانی یا مشکوک به سرطان برداشته می‌شود. آزمایش خون، به این شناسایی کمک می‌کند.

روش‌های رایج درمان سرطان، شامل موارد زیر است:

• جراحی
• شیمی درمانی
• پرتو درمانی

در پرتو درمانی، یاخته‌هایی که به سرعت تقسیم می‌شوند، به طور مستقیم تحت‌تاثیر پرتوهای قوی قرار می‌گیرند.

شیمی درمانی با استفاده از داروها، باعث سرکوب تقسیم یاخته‌ها در همه بدن می‌شود. این روش‌های درمانی می‌توانند به یاخته‌های مغز استخوان، پیاز مو و پوشش دستگاه گوارش هم آسیب وارد کنند. مرگ این یاخته‌ها از عوارض جانبی شیمی درمانی است که باعث ریزش مو، تهوع و خستگی می‌شود.

بدن بعضی افراد که تحت‌تاثیر تابش‌های شدید یا شیمی درمانی قوی قرار می‌گیرد، کم می‌آورد. آنها مجبور به پیوند مغز استخوان می‌شوند تا بتوانند یاخته‌های خونی مورد نیاز را بسازند.

وراثت و محیط، هر دو در ایجاد سرطان نقش دارند

پروتئین‌ها، تنظیم کننده چرخه یاخته و مرگ آن هستند. آنها، محصول عملکرد ژن‌ها هستند. با این حساب، مشخص است که در ایجاد سرطان، ژن‌ها نقش دارند. ژن‌های زیادی شناخته شده‌اند که در بروز سرطان موثرند. علت شیوع بیشتر بعضی سرطان‌ها در بعضی جوامع، دقیقا به ژن آنها بر می‌گردد.

علاوه بر ژن، عوامل محیطی هم در بروز سرطان موثرند. پرتوهای فرابنفش، بعضی آلاینده‌های محیطی و دود خودروها، به ساختار «دنا» آسیب می‌زنند.

از دیگر عوامل مهم سرطان‌زایی می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

• پرتوها و مواد شیمیایی سرطان‌زا
• مواد غذایی دودی شده مثل گوشت و ماهی دودی
• بعضی ویروس‌ها
• قرص‌های صدبارداری
• نوشیدنی‌های الکلی
• دخانیات

فعالیت 3 صفحه 90 زیست یازدهم

با استفاده از منابع علمی بررسی کنید که کدام نوع از سرطان‌ها در کشور ما شیوع بیشتری دارند. چرا بعضی انواع سرطان در بخش‌های خاصی از کشور ما شایع‌ترند؟

جواب فعالیت 3 صفحه 90 زیست یازدهم

سرطان سینه در زنان و سرطان معده در مردان رایج‌ترین سرطان‌ها در ایران هستند.

ممکن است به دلایل ژنی (در افرادی از خانواده‌ها یا گروه‌های بومی)، آلودگی هوا و یا خاک آن مناطق باشد.

در ادامه گفتار 2 فصل 6 زیست یازدهم قرار است بررسی کنیم که چرا یاخته‌ها برای مرگ خود برنامه ریزی دارند.

مرگ برنامه ریزی شده یاخته

مرگ یاخته‌ها می‌تواند تصادفی باشد. مثلا در بریدگی، یاخته‌ها آسیب می‌بینند و از بین می‌روند. به این حالت، بافت‌مردگی می‌گویند. مرگ برنامه ریزی شده یاخته‌ای، دقیقا حالت عکس این مورد است. در این نوع از مرگ، یک سری فرایندهای دقیقا برنامه ریزی شده انجام می‌گیرد. این مرگ در بعضی یاخته‌ها و در شرایط خاص ایجاد می‌شود.

فرایند مرگ برنامه ریزی شده با رسیدن علائمی به یاخته شروع می‌شود. به دنیال این رخداد، در چند ثانیه پروتئین‌های تخریب کننده دست به کار می‌شوند. آنها در یاخته شروع به تجزیه یاخته کرده و در نهایت موجب مرگ آن می‌شوند.

یکی از موارد مرگ برنامه ریزی شده، حذف یاخته‌های پیر یا آسیب دیده است. این مورد مثلا در آفتاب‌سوختگی اتفاق می‌افتد. همانطور که می‌دانید پرتوهای خورشید، دارای اشعه فرابنفش‌اند. بنابراین، آفتاب‌سوختگی می‌تواند سبب آسیب به «دنا» یاخته‌ها و بروز سرطان شود. مرگ برنامه ریزی شده یاخته‌ای با از بین بردن یاخته‌های آسیب‌دیده، آنها را حذف می‌کند.

مثالی دیگر از این مرگ را می‌توان در پرندگان دید. در بخش‌های عملکردی پرندگان مانند پرده‌های بین انگشتان پا، یاخته‌های اضافی حذف می‌شوند.

فعالیت 4 صفحه 91 زیست یازدهم

با استفاده از خمیر بازی (چندرنگ) و با رعایت موارد بهداشتی، مراحل تقسیم رشتمان را طراحی کنید. برای این کار، عدد فام تنی یاخته فرضی را 4 یا 6 در نظر بگیرید. هر مجموعه فام تن را با یک رنگ انتخاب کنید و با توجه به این فعالیت به پرسش‌های زیر پاسخ دهید:

الف) در متافاز فام تن‌های همتا نسبت به هم چگونه روی رشته‌های دوک قرار می‌گیرند؟

ب) با توجه به عدد فام تنی انتخابی، تعداد فام تن‌ها و فامینک‌ها را قبل و بعد از رشتمان تعیین کنید.

جواب فعالیت 4 صفحه 91 زیست یازدهم

الف) به صورت مستقل و جداگانه

ب) تعداد کروموزوم‌ها و کروماتیدها بعد از میتوز با هم برابرند؛ ولی قبل از میتوز تعداد کروماتیدها دو برابر تعداد کروموزوم‌ها است.

جمع بندی گفتار 2 فصل 6 زیست یازدهم

در ابتدای این مقاله از سایت بایوبنام، آموزش ویدیویی گفتار دو فصل شش زیست 11 را ارائه دادیم. مدرس این ویدیوی آموزشی، سرکار خانم دکتر الهه بنام، رتبه 37 کنکور تجربی هستند. پس از آن سعی کردیم با دسته‌بندی درست و بیانی شیوا، تمام مطالب و نکات زیست یازدهم فصل ششم گفتار دوم را پوشش دهیم.

لازم به ذکر است که جواب فعالیت‌های کتاب درسی را نیز در این مقاله آورده‌ایم. چنانچه نظر و پیشنهادی دارید، از طریق بخش نظرات با ما در میان بگذارید.

سعید نوراللهی

من سعید نوراللهی هستم، متخصص تولید محتوا و سئو با بیش از یک دهه تجربه در حوزه آموزش و کنکور. سال‌ها در زمینه بهینه‌سازی و مدیریت محتوای سایت‌های آموزشی فعالیت کرده‌ام و تمرکزم روی ارائه محتوای علمی و کاربردی برای دانش‌آموزان و داوطلبان کنکور است.