گفتار 1 فصل 6 زیست یازدهم [آموزش و تدریس ویدیویی]

گفتار 1 فصل 6 زیست یازدهم را با آموزش و تدریس ویدیویی و توضیح به بهترین شکل یاد بگیرید. تدریس به‌روز این گفتار همراه با آموزش ویدیویی «دکتر الهه بنام» را در سایت بایوبنام، رایگان ببینید.

تک تک موجودات زنده، تنها از یک یاخته به وجود می‌آیند. این یاخته، در ادامه با تقسیم و تکثیر شدن، اعضای مختلف یک جاندار را ایجاد می‌کند. البته، موجوداتی نیز وجود دارند که تک‌یاخته‌ای هستند. فکر می‌کنید نقش فام تن (کروموزوم) در این زمینه چیست؟ نوبت آن است که به آموزش اولین گفتار از ششمین فصل زیست 11 بپردازیم.

در ابتدا، ویدیوی آموزشی این بخش را مشاهده می‌کنیم.

فیلم تدریس گفتار 1 فصل 6 زیست یازدهم

آموزش ویدیویی بخشی از «گفتار اول فصل ششم زیست یازدهم» را در پایین قرار داده‌ایم. مدرس این قسمت، خانم دکتر الهه بنام، رتبه 37 کنکور تجربی هستند.

در ابتدا با فام تن، اجزا و تعداد آنها آشنا می‌شویم. سپس به بررسی یاخته‌های پیکری دولاد انسان می‌پردازیم. مبحث آخر به چرخه یاخته‌ای اختصاص دارد. این چرخه خود شامل دو بخش اینترفاز و تقسیم یاخته می‌شود.

بیشتر بدانید: آموزش فصل ششم زیست یازدهم

فام تن (کروموزوم) و اجزای آن؛ گفتار اول فصل ششم زیست یازدهم

فام تن از دنا (DNA) و پروتئین تشکیل شده است. شکل پایین را با دقت مشاهده کنید.

زمانی که یاخته در حال تقسیم نیست را در نظر بگیرید. در این حالت، فشردگی فام تن‌های هسته، کمتر و به صورت توده‌ای از رشته‌های درهم است. به این رشته‌های درهم، فامینه (کروماتین) می‌گویند. هر رشته فامینه دارای واحدهای تکراری به نام هسته‌تَن (نوکلئوزوم) است.

در هر هسته‌تن، مولکول دنا حدود 2 دور در اطراف 8 مولکول پروتئینی به نام هیستون پیچیده است. ماده وراثتی هسته در تمام مراحل زندگی یاخته، به جز تقسیم، به صورت فامینه است. پیش از تقسیم یاخته، رشته‌های فامینه دو برابر و در حین تقسیم یاخته فشرده می‌شوند.

در تصویر پایین، یک فام‌تن را در حداکثر فشردگی می‌بینید.

این فام تن از دو بخش همانند به نام فامینک (کروماتید) تشکیل شده است. به این فام‌تن‌ها، فام‌تن‌های مضاعف شده می‌گویند.

فامینک‌های هر فام‌تن از نظر نوع ژن‌ها یکسان‌اند و به آنها، فامینک‌های خواهری می‌گویند. فامینک‌های خواهری در محلی به نام سانترومر به هم متصل‌اند.

بیشتر بدانید: تدریس گفتار دو فصل شش زیست یازدهم

تعداد فام تن

هرگونه از جانداران، تعداد معینی فام‌تن در یاخته‌های پیکری خود دارند. به این تعداد معین، عدد فام تنی می‌گویند. یاخته‌های پیکری، همان یاخته‌های غیرجنسی جاندارند.

ممکن است تعداد فام‌تن یاخته‌های پیکری بعضی از جانداران مانند هم باشد. مثلا در یاخته‌های پیکری انسان و درخت زیتون 46 فام تن وجود دارد. با این حال، ژن‌های آنها مسلما بسیار متفاوت‌اند.

تعداد فام‌تن‌های جانداران مختلف (به جز باکتری‌ها) از 2 تا بیش از 1000 عدد متغیر است.

یاخته‌های پیکری دولاد (دیپلوئید) انسان

برای تعیین تعداد فام‌تن‌ها و تشخیص بعضی از ناهنجاری‌های فام‌تنی، کاریوتیپ تهیه می‌شود. کاریوتیپ، تصویری از فام‌تن‌ها با حداکثر فشردگی است. این تصویر براساس اندازه، شکل و محل قرارگیری سانترومرها، مرتب و شماره‌گذاری شده است. با ادامه گفتار 1 فصل 6 زیست یازدهم همراه بایوبنام باشید.

کاریوتیپ انسان را با دقت بررسی کنید. هر فام‌تن انسان دارای یک فام‌تن شبیه خود است که به این فام‌تن‌ها، همتا می‌گویند. به جاندارانی که یاخته‌های پیکری آنها از هر فام‌تن دو نسخه داشته باشند، دولاد می‌گویند. در این یاخته‌ها، دو مجموعه فام‌تن وجود دارد که دو به دو به یکدیگر شبیه‌اند. یک مجموعه فام تن از والد مادری و یک مجموعه از والد پدری دریافت شده است. این یاخته‌ها را با نماد کلی «2n» نشان می‌دهند.

فام تن جنسی

در انسان و بعضی جانداران، فام‌تن‌هایی وجود دارند که در تعیین جنسیت نقش دارند. به این فام تن‌ها، فام تن جنسی می‌گویند.

فام تن‌های جنسی ممکن است شبیه هم نباشند. نمونه این فام تن‌ها را می‌توانید در کاریوتیپ بالا ببینید. فام‌تن‌های جنسی در انسان را با نماد Y و X نشان می‌دهند. هسته یاخته‌های پیکری زنان دو فام‌تن X و مردان یک فام‌تن X و یک فام‌تن Y دارند.

بعضی یاخته‌ها مانند یاخته جنسی انسان، تک لاد (هاپلوئید) هستند. به‌عبارت دیگر، آنها یک مجموعه فام تن دارند. یاخته‌های تک لاد را با نماد کلی «n» نشان می‌دهند. «n» تعداد فام‌تن‌های یک مجموعه است. مثلا در انسان n برابر 23 است.

در یک مجموعه فام تنی، هیچ فام تنی با فام تن دیگر همتا نیست.

چرخه یاخته‌ای

به مراحلی که یک یاخته از پایان یک تقسیم تا پایان تقسیم بعدی می‌گذراند، چرخه یاخته‌ای می‌گویند. این چرخه، شامل مراحل «اینترفاز» و «تقسیم» است. مدت این مراحل در یاخته‌های مختلف، متفاوت است.

بیشتر بدانید: تدریس گفتار سه فصل شش زیست یازدهم

اینترفاز

یاخته‌ها بیشتر مدت زندگی خود را در مرحله اینترفاز می‌گذرانند. در این مرحله کارهایی مانند رشد، ساخت مواد مورد نیاز و انجام کارهای معمول یاخته انجام می‌شود. اینترفاز شامل مراحل زیر است:

• G₁
• S
• G₂

در ادامه گفتار 1 فصل 6 زیست یازدهم با هر کدام از آنها آشنا خواهیم شد.

مرحله وقفه اول یا G₁

یاخته‌ها مدت زیادی را در این مرحله می‌مانند و رشد می‌کنند. یاخته‌هایی که به طور موقت یا دائمی تقسیم نمی‌شوند، معمولا در این مرحله متوقف می‌شوند. این یاخته‌ها به‌طور موقت یا دائم به مرحله‌ای به نام G₀ وارد می‌شوند. یکی از نمونه‌ یاخته‌ها، یاخته عصبی است.

مرحله S

دنای (DNA) هسته، در این مرحله دو برابر می‌شود. این امر، نتیجه همانندسازی است.

در همانندسازی دنا، از یک مولکول دنا، دو مولکول یکسان به وجود می‌آید.

مرحله وقفه دوم یا G₂

این مرحله نسبت به مراحل قبلی اینترفاز، کوتاه‌تر است. یاخته‌ها در این مرحله، آماده مرحله تقسیم می‌شوند. در این مرحله، ساخت پروتئین‌ها و عوامل مورد نیاز برای تقسیم یاخته افزایش پیدا می‌کنند. سرانجام، یاخته‌ها آماده تقسیم می‌شوند.

تقسیم یاخته

در این مرحله، دو فرایند انجام می‌شود:

• تقسیم هسته (رشتمان یا کاستمان)
• تقسیم سیتوپلاسم

در سال‌های گذشته تا حدودی با این فرایندها آشنا شدیم. با تقسیم سیتوپلاسم، در تهایت یاخته‌های جدید ایجاد می‌شود.

جمع بندی گفتار 1 فصل 6 زیست یازدهم

در ابتدای این مقاله از سایت بایوبنام، آموزش ویدیویی گفتار یک فصل شش زیست 11 را ارائه دادیم. مدرس این ویدیوی آموزشی، سرکار خانم دکتر الهه بنام، رتبه 37 کنکور تجربی هستند. پس از آن سعی کردیم با دسته‌بندی درست و بیانی شیوا، تمام مطالب و نکات زیست یازدهم فصل ششم گفتار اول را پوشش دهیم.

«تعداد فام تن»، «یاخته‌های پیکری دولاد انسان» و «چرخه یاخته‌ای» از جمله موضوعاتی بود که به آنها پرداختیم. چنانچه نظر و پیشنهادی دارید، خوشحال می‌شویم با ما در میان بگذارید.

سعید نوراللهی

من سعید نوراللهی هستم، متخصص تولید محتوا و سئو با بیش از یک دهه تجربه در حوزه آموزش و کنکور. سال‌ها در زمینه بهینه‌سازی و مدیریت محتوای سایت‌های آموزشی فعالیت کرده‌ام و تمرکزم روی ارائه محتوای علمی و کاربردی برای دانش‌آموزان و داوطلبان کنکور است.