گفتار 1 فصل 6 زیست دهم [آموزش و تدریس ویدیویی]

گفتار 1 فصل 6 زیست دهم را با آموزش و تدریس ویدیویی و توضیح به بهترین شکل یاد بگیرید. تدریس به‌روز این گفتار همراه با آموزش ویدیویی «دکتر الهه بنام» را در سایت بایوبنام، رایگان ببینید.

در فصل‌های قبلی با سازوکار بدن انسان و جانداران آشنا شدیم. یاد گرفتیم که از زمان بلع تا دفع چه فرایندهایی اتفاق می‌افتد. به نظر شما از یاخته تا گیاه، چه مسیری طی می‌شود؟ حال نوبت آن است که به آموزش اولین گفتار از ششمین فصل زیست 10 بپردازیم.

در ابتدا، ویدیوی آموزشی این بخش را مشاهده می‌کنیم.

فیلم تدریس گفتار 1 فصل 6 زیست دهم

آموزش ویدیویی بخشی از «گفتار اول فصل ششم زیست دهم» را در پایین قرار داده‌ایم. مدرس این قسمت، خانم دکتر الهه بنام، رتبه 37 کنکور تجربی هستند.

در ابتدا با دیواره یاخته‌ای، ساختار و وظایف آن آشنا می‌شویم. پس از آن، واکوئول را که محلی برای ذخیره است، بررسی می‌کنیم. در ادامه با رنگ‌ها در گیاهان آشنا شده و انواع دیسه را یاد می‌گیریم. مبحث آخر نیز به ترکیبات دیگر در گیاهان اختصاص دارد.

بیشتر بدانید: آموزش فصل ششم زیست دهم

ویژگی‌های یاخته گیاهی؛ گفتار اول فصل ششم زیست دهم

یاخته‌های گیاهی چه تفاوتی با یاخته‌های جانوری دارند؟ یکی از این تفاوت‌ها بدوون شک، وجود سبزدیسه است. اما آیا یاخته گیاهان با یاخته جانوران، تنها همین یک تفاوت را دارد؟ در ادامه ویژگی‌ها و دلایل تمایز آنها را با همدیگر بررسی می‌کنیم.

دیواره یاخته‌ای

یاخته در گیاهان علاوه بر سبزدیسه (کلروپلاست)، دیواره نیز دارد. یاخته گیاهی، اولین بار در بافت چوب پنبه مشاهده شد.

چوب پنبه شامل یاخته‌های مرده است. یاخته‌های این بافت هنگام مشاهده با میکروسکوپ، به‌صورت مجموعه حفره‌هایی هستند که دیواره‌هایی، آنها را از هم جدا می‌کند.

دیواره یاخته‌ای؛ تنها بخش باقی‌مانده از یک بافت مرده در گیاه است که یاخته‌ها را از یکدیگر جدا می‌کند.

پروتوپلاست گفتار 1 فصل 6 زیست دهم

دیواره یاخته‌ای در بافت‌های زنده گیاه، بخشی به نام پروتوپلاست را در بر می‌گیرد. پروتوپلاست؛ شامل غشا، سیتوپلاسم و هسته است.

وظایف دیواره یاخته‌ای

دیواره در بر گیرنده پروتوپلاست، وظایف مختلفی را بر عهده دارد. بعضی از وظایف دیواره یاخته‌ای عبارت‌اند از:

• حفظ شکل و استحکام یاخته‌ها
• استحکام پیکر گیاه
• کنترل تبادل مواد بین یاخته‌ها
• جلوگیری از ورود عوامل بیماری‌زا

ساختار دیواره یاخته‌ای

فکر می‌کنید نقش دیواره در هر یک از کارکردهای بالا به چه صورت است؟ برای درک این موضوع، بهتر است که در ابتدا با ساختار دیواره آشنا شویم.

تیغه میانی و پکتین

شکل پایین را با دقت نگاه کنید. در فرایند تقسیم یاخته گیاهی، لایه‌ای به نام تیغه میانی تشکیل می‌شود.

این لایه با تقسیم سیتوپلاسم به دو بخش، باعث به وجود آمدن دو یاخته می‌شود. جنس تیغه میانی، از پکتین است. پکتین مانند چسب عمل می‌کند و دو یاخته را در کنار هم نگه می‌دارد.

بیشتر بدانید: تدریس گفتار دو فصل شش زیست دهم

با ادامه گفتار 1 فصل 6 زیست دهم همراه بایوبنام باشید.

دیواره نخستین

پروتوپلاست هر یک از یاخته‌های تازه تشکیل شده، دیواره نخستین را می‌سازد. در این دیواره علاوه بر پکتین، رشته‌های سلولز وجود دارند. دیواره نخستین مانند یک قالب، پروتوپلاست را احاطه می‌کند. با این حال، مانع رشد آن نمی‌شود.

این دیواره، قابلیت گسترش و کشش دارد. بنابراین همراه با رشد پروتوپلاست و اضافه شدن ترکیبات سازنده دیواره، اندازه آن نیز افزایش می‌یابد.

دیواره پسین

در بعضی یاخته‌های گیاهی، لایه‌های دیگری نیز ساخته می‌شوند. به مجموع آنها، دیواره پسین می‌گویند. رشته‌های سلولزی در هر لایه از دیواره پسین با هم موازی و با لایه دیگر، زاویه دارند. استحکام و تراکم این دیواره، از دیواره نخستین بیشتر است.

دیواره پسین، مانع از رشد یاخته می‌شود.

پلاسمودسم و لان

تا اینجا دانستیم که دیواره یاخته‌ای، دور تا دور یاخته را می‌پوشاند. اگر بافت‌های گیاهی را با میکروسکوپ الکترونی مشاهده کنیم، می‌بینیم که این پوشش نفوذپذیر است.  به کانال‌های سیتوپلاسمی که از یاخته‌ای به یاخته دیگر کشیده شده‌اند، پلاسمودسم می‌گویند.

مواد مغذی و ترکیبات دیگر قادرند از راه پلاسمودسم‌ها از یاخته‌ای به یاخته دیگر بروند. پلاسمودسم‌ها در مناطقی از دیواره به نام لان، به فراوانی وجود دارند. لان؛ به منطقه‌ای می‌گویند که دیواره یاخته‌ای در آنجا نازک مانده است.

فعالیت 1 صفحه 81 گفتار 1 فصل 6 زیست دهم

با استفاده از ابزار و مواد مناسب، نمونه‌ای از یاخته گیاهی بسازید. در این نمونه، لایه‌های دیواره و ارتباط بین یاخته‌های گیاهی را نیز نشان دهید.

جواب فعالیت 1 صفحه 81 زیست دهم

برای ساختن این مدل، می‌توان از کامواهای رنگی با ضخامت مختلف استفاده کرد. در این روش، از دو قطعه کاموا برای نشان دادن موارد لازم استفاده می‌شود:

• کاموای اول برای نشان دادن غشای پلاسمایی
• و دومین کاموا برای نشان دادن تیغه میانی و …

این قطعات را با کمک چسب، روی مقوا قرار دهید. هسته یاخته گیاهی می‌تواند یک تکه پارچه رنگی در وسط یاخته‌ها باشد.

واکوئول، محلی برای ذخیره

یکی از ویژگی‌های یاخته‌های گیاهی، داشتن اندامکی به نام واکوئول است. این اندامک، مایعی به نام شیره واکوئولی دارد. شیره واکوئولی ترکیبی از آب و مواد دیگر است. مقدار و ترکیب آن نه تنها از گیاهی به گیاه دیگر، بلکه از بافتی به بافت دیگر نیز متفاوت است.

بعضی یاخته‌های گیاهی واکوئول درشتی دارند که بیشتر حجم یاخته را اشغال می‌کند. برای مشاهده نمونه، دوباره به بخش پروتوپلاست در بالای مقاله مراجعه کنید.

اگر تعداد مولکول‌های آب در واحد حجم در محیط بیشتر از یاخته باشد، آب وارد یاخته می‌شود. بنابراین، پروتوپلاست حجیم و به دیواره فشار می‌آورد. این حالت، باعث پرآب و حجیم شدن واکوئول‌ها می‌شود. شما باید موارد مربوط به واکوئول را در گفتار 1 فصل 6 زیست دهم به خوبی یاد بگیرید.

تورژسانس

حجیم شدن پروتوپلاست، به دیواره یاخته‌ای فشار وارد می‌کند. با این حال، دیواره در برابر این فشار تا حدی کشیده شده و پاره نمی‌شود. وقتی یاخته در این وضعیت قرار می‌گیرد، می‌گوییم که تورژسانس یا تورم رخ داده است.حالت تورم یاخته‌ها در بافت‌های گیاهی کمک می‌کند که اندام‌های غیرچوبی، مانند برگ و گیاهان علفی استوار بمانند.

پلاسمولیز

فرض کنید به هر دلیلی، تراکم آب یاخته گیاهی کم شود. در این صورت، پروتوپلاست جمع شده و از دیواره فاصله می‌گیرد. به این وضعیت، پلاسمولیز می‌گویند. اگر پلاسمولیز طولانی مدت باشد، پژمردگی حتی با آبیاری فراوان نیز رفع نمی‌شود. در نهایت، گیاه به دلیل مرگ یاخته‌هایش، می‌میرد.

فعالیت 2 صفحه 82 زیست دهم (تورژسانس و پلاسمولیز در یاخته‌های گیاه)

آب بر اساس اسمز می‌تواند از غشای پروتوپلاست و واکوئول، آزادانه و بدون صرف انرژی عبور کند.

الف) برای مشاهده تورژسانس و پلاسمولیز در یاخته گیاهی آزمایشی طراحی و اجرا کنید.

ب) گفتیم که یاخته‌های گیاه بر اساس تفاوت فشار اسمزی پرتوپلاست و محیط اطراف، به حالت تورژسانس یا پلاسمولیز در می‌آیند. آیا پلاسمولیز و تورژسانس یاخته‌ها، سبب تغییر در اندازه یا وزن بافت گیاهی می‌شود؟ چگونه با روش علمی به این پرسش پاسخ می‌دهید؟

جواب فعالیت 2 صفحه 82 گفتار 1 فصل 6 زیست دهم

الف) قطعه‌ای از روپوست پیاز قرمز را در آب مقطر و قطعه دیگر را در محلول 10 درصد نمک قرار می‌دهیم. بعد از مدتی نمونه‌های میکروسکوپی از هر کدام تهیه و با میکروسکوپ مشاهده می‌کنیم. نمونه‌ای که در آب مقطر قرار داشته، حالت تورژسانس و نمونه‌ای که در محلول نمک قرار گرفته، حالت پلاسمولیز را نشان می‌دهد.

ب) بله، اما به‌طور موقت. برای بررسی این تغییر، آزمایشی طراحی می‌کنیم. ابتدا قسمتی از بافت روپوست گیاه پیاز خوراکی را برش می‌دهیم و بر روی تیغ، زیر میکروسکوپ مشاهده می‌کنیم. شکل یاخته‌های مشاهده شده را رسم می‌کنیم. سپس این آزمایش را در محلول‌های آب نمک با درصدهای مختلف (10، 20 و 30)، آب معمولی و آب مقطر تکرار می‌کنیم. در نهایت، تصاویر رسم شده را باهم مقایسه می‌کنیم. می‌بینیم که تا دقایقی بعد از عمل پلاسمولیز یا تورژسانس، تغییر حجم و وزن به‌طور موقت در این یاخته گیاهی دیده می‌شود. با این حال به دلیل وجود دیواره یاخته‌ای، این حالت پایدار نیست. در نتیجه، یاخته به حالت ابتدایی خود باز می‌گردد.

آنتوسیانین و گلوتن

واکوئول علاوه بر آب، ترکیبات پروتئینی، اسیدی و رنگی که در گیاه ساخته می‌شوند را در خود ذخیره می‌کند. آنتوسیانین یکی از ترکیبات رنگی است که در واکوئول نگهداری می‌شود. این ترکیب در ریشه چغندر قند، کلم بنفش و میوه‌هایی مانند پرتقال توسرخ، به مقدار فراوانی وجود دارد.

در این میان، یک نکته وجود دارد. رنگ آنتوسیانین در PHهای متفاوت، تغییر می‌کند.

پروتئین، ترکیب دیگری است که در واکوئول ذخیره می‌شود. گلوتن، یکی از این پروتئین‌هاست که در گندم و جو یافت می‌شود. این پروتئین ذخیره شده در واکوئول، برای رشد و نمو رویان به مصرف می‌رسد.

فعالیت 3 صفخه 83 زیست دهم

غشای واکوئول مانند غشای یاخته، ورود مواد به واکوئول و خروج از آن را کنترل می‌کند. برگ کلم بنفش را چند دقیقه در آب معمولی قرار دهید، چه اتفاقی می‌افتد؟ اکنون آن را به مدت چند دقیقه بجوشانید. چه می‌بینید؟ مشاهده خود را تفسیر کنید.

جواب فعالیت 3 صفخه 83 زیست دهم

برگ کلم بنفش وقتی در آب با درجه طبیعی باشد، معمولا تغییر چندانی در رنگ آب ایجاد نمی‌کند. اگر تغییر رنگ جزئی در آب می‌بینید، به علت زخمی بودن برگ در اثر برش چاقو است.

جوشاندن برگ کلم بنفش، سبب مرگ یاخته‌ها و در نتیجه تخریب غشای زیستی آن می‌شود. بنابراین، آب رنگی می‌شود.

بیشتر بدانید: تدریس گفتار سه فصل شش زیست دهم

رنگ‌ها در گیاهان

اگر از ما بپرسند گیاهان و درخت‌ها را با چه رنگی می‌شناسیم، بدون شک به سبز بودن آنها اشاره می‌کنیم. با این حال، رنگ‌های متفاوتی را می‌توان در گیاهان مشاهده کرد.

مواد رنگی موجود در واکوئول، بعضی از رنگ‌ها را به وجود می‌آورد. اگر فکر می‌کنید که رنگ نارنجی ریشه هویج و رنگ قرمز گوجه فرنگی به ترکیبات رنگی واکوئول مربوط است، در اشتباه هستید. با ادامه گفتار 1 فصل 6 زیست دهم همراه باشید تا با اندامک دیگر گیاهان آشنا شوید.

دیسه چیست و انواع آن

دیسه یا پلاست، اندامکی است که توسط غشا محصور می‌شود. این اندامک در یاخته‌های گیاهی، ساخته‌شدن و ذخیره‌سازی مواد را بر عهده دارد. دیسه شامل سه مدل می‌شود که در ادامه آنها را توضیح می‌دهیم.

سبزدیسه

سبزدیسه به مقدار فراوانی سبزینه دارد. نام دیگر آن، کلروپلاست است. کلروپلاست، دلیل اصلی سبز دیده شدن گیاهان است.

در کلروپلاست‌ها، علاوه بر سبزینه، کاروتنوئید هم وجود دارد. سبزینه‌های سبزدیسه قادرند کاروتنوئیدها را بپوشانند. در پاییز، علاوه بر کاهش طول روز، نور هم کم می‌شود. تغییر در میزان نور و کم شدن روز، ساختار سبزدیسه‌ها در بعضی گیاهان را دستخوش تغییر می‌کند. آنها به مرور، به رنگ دیسه تبدیل می‌شود. با تجزیه شدن سبزینه‌ها، کاروتنوئیدها به همان میزان در گیاهان زیاد می‌شوند.

رنگ دیسه گفتار 1 فصل 6 زیست دهم

نوعی از دیسه‌ها وجود دارند که در آنها، «کاروتنوئیدها» ذخیره می‌شوند. این دیسه‌ها، رنگ دیسه (کروموپلاست) نام دارند. رنگ آنها به نسبت هر گیاه، ممکن است متفاوت باشد. مثلا کروموپلاست‌های یاخته‌های ریشه گیاه هویج، مقدار فراوانی کاروتن دارند. بنابراین، به رنگ نارنجی دیده می‌شوند.

بنا به تحقیقات، ثابت شده است که ترکیبات رنگی واکوئول و رنگ دیسه، پاداکسنده (آنتی اکسیدان)اند. این ترکیبات، دو نقش مثبت دارند:

• پیشگیری از سرطان
• بهبود کارکرد مغز و اندام‌های دیگر

نشادیسه

بعضی دیسه‌ها، فاقد رنگیزه هستند. به جای رنگیزه، در آنها مواد دیگری ذخیره می‌شود. مثلا در دیسه‌های بخش خوراکی سیب زمینی، به مقدار فراوانی نشاسته وجود دارد. از این‌رو، به آن نشادیسه (آمیلوپلاست) می‌گویند.

ذخیره نشاسته در وهله اول، برای رویش و رشد جوانه‌های سیب زمینی مهم است. پایه‌های جدید سیب زمینی نیز برای تشکیل، از این ذخیره استفاده می‌کنند.

فعالیت 4 صفحه 84 زیست دهم (مشاهده رنگ دیسه)

وسایل و مواد لازم: تیغه و تیغک، میکروسکوپ نوری، تیغ، آب مقطر، پوست گوجه فرنگی.

روش کار: برای مشاهده رنگ دیسه، با استفاده از تیغ، سمت داخلی پوست گوجه فرنگی را خراش دهید و از آن نمونه میکروسکوپی تهیه و با میکروسکوپ مشاهده کنید.

گوجه فرنگی در ابتدا سبزرنگ و با گذشت زمان رنگ آن تغییر می‌کند. چه توضیحی برای این رویداد دارید؟ چگونه می‌توانید به طور تجربی، درستی توضیح خود را تایید کنید؟

جواب فعالیت 4 صفحه 84 زیست دهم

با تجزیه کلروفیل در سبزدیسه‌ها، رنگ دیسه‌ها تولید می‌شوند. بنابراین، گوجه فرنگی کال به گوجه فرنگی رسیده تبدیل می‌شود. با نگهداری گوجه فرنگی کال در محیط تاریک و گرم، می‌توان به راحتی این تبدیل را مشاهده کرد.

ترکیبات دیگر در گیاهان

عموم مردم فکر می‌کنند که گیاهان تنها در تهیه غذا و به عنوان خوراکی کاربرد دارند. با کمی دقت و بررسی، با گیاهانی روبرو می‌شویم که کاربردهای غیرخوراکی دارند.

رنگ‌های شیمیایی تنها چند دهه است که به بازار عرضه شده‌اند. قبل و حتی بعد از آنها، برای رنگ‌آمیزی از گیاهان استفاده میشد.

روناس، یکی از گیاهانی است که برای رنگ‌آمیزی الیاف فرش از آن استفاده می‌شود. با ادامه گفتار 1 فصل 6 زیست دهم، همراه بایوبنام باشید.

شیرابه گیاهان

آیا تا به حال میوه تازه انجیر را از شاخه جدا کرده‌اید؟ شما حتی اگر دمبرگ انجیر را ببرید، از محل برش، شیره سفید رنگی خارج می‌شود. به این شیره سفید رنگ، شیرابه می‌گویند. ترکیب شیرابه، در گیاهان متفاوت، فرق دارد.

لاستیک، برای اولین بار از شیرابه نوعی درخت ساخته شد.

آالکالوئیدها در شیرابه

آلکالوئیدها یکی از ترکیبات گیاهی‌اند که در شیرابه بعضی گیاهان به مقدار فراوانی وجود دارند. نقش آنها، دفاع از گیاهان در برابر گیاه خواران است.

از کاربردهای آلکالوئیدها می‌توان به ساخت داروهایی مثل:

• مسکن‌ها
• آرام‌بخش‌ها
• و داروهای ضد سرطان

اشاره کرد. با این حال، بعضی از آلکالوئیدها اعتیادآورند. بنابراین مصرف آنها باید کنترل شده و تحت نظر پزشک باشد.

آیا گیاهی بودن یک ترکیب، به معنی بی ضرر بودن آن است؟

شرکت‌های تجاری برای تبلیغ محصولات خود و تشویق مردم به خرید، دست به حربه‌های مختلفی می‌زنند. یکی از آنها، به کار بردن جمله آشنای زیر است:

این محصول کاملا گیاهی است و هیچ ضرری ندارد!

ترکیباتی در گیاهان ساخته می‌شوند که ممکن است سرطان‌زا، مسموم کننده یا حتی کشنده باشند. مثلا شنیده‌اید که در جنگل، نباید به گیاهان ناشناخته دست بزنید. خیلی از قارچ‌های موجود در جنگل سمی بوده و ظرف چند ساعت ممکن است باعث مرگ شوند.

این تعهد و وظیفه پزشک و شرکت داروسازی است که مقدار معین و بدون خطر این ترکیبات را برای درمان، تجویز کند.

فعالیت 5 صفحه 85 زیست دهم

برگ بعضی گیاهان بخش‌های غیر سبز، مثلا سفید، زرد، قرمز یا بنفش دارد. دیده می‌شود که اگر به آنها، مثلا به دلیل قرار گرفتن در سایه، نور کافی نرسد، مساحت بخش‌های سبز افزایش و بخش‌های غیرسبز کاهش می‌یابد.

چه توضیحی برای این مشاهده دارید؟ این تغییر رنگ در برگ چه اهمیتی در ماندگاری گیاه دارد؟

جواب فعالیت 5 صفحه 85 زیست دهم

با کاهش نور، گیاه سطح سبز (بخش سبزینه‌دار) خود را برای افزایش غذاسازی گسترش می‌دهد. گیاه، اینگونه کاهش نور را جبران می‌کند. این کار، برای رشد و تامین نیازهای گیاه ضروری است.

جمع بندی گفتار 1 فصل 6 زیست دهم

در ابتدای این مقاله از سایت بایوبنام، آموزش ویدیویی گفتار یک فصل شش زیست 10 را ارائه دادیم. مدرس این ویدیوی آموزشی، سرکار خانم دکتر الهه بنام، رتبه 37 کنکور تجربی هستند. پس از آن سعی کردیم با دسته‌بندی درست و بیانی شیوا، تمام مطالب و نکات زیست دهم فصل ششم گفتار اول را پوشش دهیم.

لازم به ذکر است که جواب فعالیت‌های کتاب درسی را نیز در این مقاله آورده‌ایم. چنانچه نظر و پیشنهادی دارید، از طریق بخش نظرات با ما در میان بگذارید.

سعید نوراللهی

من سعید نوراللهی هستم، متخصص تولید محتوا و سئو با بیش از یک دهه تجربه در حوزه آموزش و کنکور. سال‌ها در زمینه بهینه‌سازی و مدیریت محتوای سایت‌های آموزشی فعالیت کرده‌ام و تمرکزم روی ارائه محتوای علمی و کاربردی برای دانش‌آموزان و داوطلبان کنکور است.