گفتار 2 فصل 5 زیست دهم [آموزش و تدریس ویدیویی]

گفتار 2 فصل 5 زیست دهم را با آموزش و تدریس ویدیویی و توضیح به بهترین شکل یاد بگیرید. تدریس به‌روز این گفتار همراه با آموزش ویدیویی «دکتر الهه بنام» را در سایت بایوبنام، رایگان ببینید.

در گفتار قبلی گفتیم که در صورت تعریق زیاد، از مقدار ادرار کاسته می‌شود. این امر به دلیل هم ایستایی که کلیه در آن نقش کلیدی دارد، رخ می‌دهد. آیا می‌دانید که فرایند تشکیل ادرار و تخلیه آن، شامل چه مراحلی است؟ نوبت آن است که به آموزش دومین گفتار از پنجمین فصل زیست 10 بپردازیم.

در ابتدا، ویدیوی آموزشی این بخش را مشاهده می‌کنیم.

فیلم تدریس گفتار 2 فصل 5 زیست دهم

آموزش ویدیویی بخشی از «گفتار دوم فصل پنجم زیست دهم» را در پایین قرار داده‌ایم. مدرس این قسمت، خانم دکتر الهه بنام، رتبه 37 کنکور تجربی هستند.

در ابتدا به بررسی فرایند تشکیل ادرار که خود شامل سه مرحله «تراوش»، «بازجذب» و «ترشح» است، می‌پردازیم. پس از آن با نحوه تخلیه ادرار، ترکیب شیمیایی آن و تنظیم آب آشنا می‌شویم.

بیشتر بدانید: آموزش فصل پنجم زیست دهم

تشکیل ادرار و تخلیه آن؛ گفتار دوم فصل پنجم زیست دهم

درست است که یاخته‌های بدن بخشی از مواد زائد خود را با عرق کردن از دست می‌دهند، ولی این تمام ماجرا نیست. دفع قسمت عمده‌ای از مواد زائد، بر دوش ادرار است. از تشکیل تا تخلیه ادرار، فرایندهای مختلفی در بدن انجام می‌گیرد. در ادامه با هر کدام از آنها آشنا خواهیم شد.

فرایند تشکیل ادرار

فرایند تشکیل ادرار، شامل سه مرحله تراوش، بازجذب و ترشح است.

تراوش

«تراوش»، نخستین مرحله تشکیل ادرار است. در این مرحله بخشی از خوناب بر اثر فشار خون از کلافک خارج شده و وارد کپسول بومن می‌شود. به این فرایند، تراوش می‌گویند. ساختار کلافک و کپسول بومن، برای تراوش متناسب شده‌اند.

از انجا که مویرگ‌های کلافک منفذدار هستند، امکان خروج مواد از آنها به خوبی فراهم است. مولکول‌های بزرگ نیز، نمی‌توانند وارد کپسول بومن شوند.

برای اینکه فشار تراوشی به حد کافی زیاد باشد، باید سازوکار ویژه‌ای در نظر گرفته شود. از این‌رو، قطر سرخرگ آوران بیشتر از قطر سرخرگ وابران است. این امر، فشار تراوشی را در مویرگ‌های کلافک افزایش می‌دهد.

با ادامه گفتار 2 فصل 5 زیست دهم همراه بایوبنام باشید.

دیواره درونی و بیرونی کپسول بومن (پودوسیت چیست؟)

کپسول بومن، اطراف کلافک را در بر می‌گیرد. این کپسول، یک دیواره درونی و یک دیواره بیرونی دارد. دیواره بیرونی کپسول بومن، دارای یاخته‌های پوششی سنگ‌فرشی ساده است. دیواره درونی آن نیز، با کلافک در تماس است. این دیواره، از یاخته‌هایی به نام پودوسیت تشکیل می‌شود.

هر یک از پودوسیت‌ها، رشته‌های کوتاه و پا مانند فراوانی دارند. پودوسیت‌ها با پاهای خود، اطراف مویرگ‌های کلافک را احاطه می‌کنند.

شکاف‌های باریک متعدد موجود در فواصل بین پاها، به خوبی امکان نفوذ مواد به دیواره درونی را فراهم می‌کند.

بازجذب

در تراوش، مواد بر اساس اندازه وارد نفرون می‌شوند و هیچ انتخاب دیگری ندارند. بنابراین، هم مواد دفعی مثل اوره و هم مواد مفید مثل گلوکز و آمینواسیدها وارد آن می‌شوند. نکته اینجاست که مواد مفید، باید دوباره به خون برگردند. این مواد از طریق مویرگ‌های دور لوله‌ای بازجذب می‌شوند. به فرایندی که مواد مفید با جذب دوباره وارد خون می‌شوند، بازجذب می‌گویند.

به محض ورود مواد تراوش شده به لوله پیچ‌خورده نزدیک، بازجذب آغاز می‌شود. دیواره لوله پیچ‌خورده نزدیک، شامل یک لایه بافت پوششی مکعبی است که ریزپرز دارند. ریزپرزها، سطح بازجذب را افزایش می‌دهند و ممکن است دقیقا از همین نکته گفتار 2 فصل 5 زیست دهم در تست‌ها استفاده شود. در لوله پیچ‌خورده نزدیک، ریزپرزهای فراوانی وجودی دارد. بنابراین، مقدار مواد بازجذب شده در این قسمت از گردیزه، بیش از سایر قسمت‌هاست.

در اغلب موارد، بازجذب فعال است و نیاز به صرف انرژی دارد. بعضی موارد نیز پیش می‌آید که بازجذب غیرفعال باشد. نمونه‌ای از آن بازجذب آب است که با اسمز انجام می‌شود.

بیشتر بدانید: تدریس گفتار یک فصل پنج زیست دهم

ترشح

ترشح در جهت مخالف بازجذب رخ می‌دهد و در آن موادی که لازم است، دفع می‌شوند. این مواد از مویرگ‌های دور لوله‌ای یا خود یاخته‌های گردیزه به درون گردیزه ترشح می‌شوند. نام این فرایند، «ترشح» است.

ترشح در بیشتر موارد با صرف انرژی زیستی و به روش فعال انجام می‌گیرد.

نقش ترشح در تنظیم PH خون

فرایند ترشح نقش مهمی را در تنظیم PH خون ایفا می‌کند.

اگر PH خون کاهش یابد، کلیه‌ها یون هیدروژن را ترشح می‌کنند.

در صورتی که PH خون افزایش یابد، کلیه بیکربنات بیشتری دفع می‌کند.

کلیه با این اعمال، سعی می‌کند که ترتیب PH خون را در محدوده ثابتی نگه دارد. گفتنی است که بعضی سموم و داروها نیز به وسیله ترشح دفع می‌شوند.

تخلیه ادرار

تخلیه ادرار یکی دیگر از موضوعات مهم گفتار 2 فصل 5 زیست دهم است. ادرار پس از ساخته شدن در کلیه، از طریق میزنای وارد مثانه می‌شود.

در اثر انقباضات ماهیچه صاف دیواره میزنای، حرکت کرمی شکل می‌گیرد. این حرکت، ادرار را به پیش می‌راند تا وارد مثانه شود. از چین‌خوردگی مخاط مثانه روی دهانه میزنای، یک دریچه حاصل شده است. این دریچه، مانع بازگشت ادرار به میزنای می‌شود.

مثانه، کیسه‌ای ماهیچه‌ای است که ادرار را موقتا ذخیره می‌کند. فرض کنید که حجم ادرار جمع‌شده در آن، از حد مشخصی فراتر رود. در این صورت، کشیدگی دیواره مثانه باعث فعال شدن سازوکار تخلیه ادرار می‌شود.

در محل اتصال مثانه به میزراه، بنداره‌ای قرار دارد که هنگام ورود ادرار باز می‌شود. این بنداره که بنداره داخلی میزراه نام دارد، یک ماهیچه صاف و غیرارادی است.

بعد از این بنداره، بنداره خارجی میزراه وجود دارد که از نوع ماهیچه مخطط و ارادی است. در نوزادان و بعضی از کودکان، ارتباط مغز و نخاع به طور کامل شکل نگرفته است. از این‌رو، تخلیه مثانه در آنها به صورت غیرارادی است.

ترکیب شیمیایی ادرار

ترکیب مایع تراوش شده هنگام عبور از گردیزه و مجرای جمع‌کننده تغییر می‌کند. این تغییر بر اثر دو فرایند بازجذب و ترشح است. در نهایت، آنچه به لگنچه می‌ریزد، ادرار است. فکر می‌کنید چه تست‌هایی از این قسمت گفتار 2 فصل 5 زیست دهم ممکن است در آزمون‌ها مطرح می‌شود؟

آب، حدود 95 درصد ادرار را تشکیل می‌دهد. یکی از راه‌های تنظیم مقدار آب بدن، دفع آن از طریق ادرار است. یون‌ها نیز بخش مهمی از ادرار را به خود اختصاص می‌دهند. دفع آنها برای حفظ تعادل یون‌ها، ضروری است.

اوره چرا و چگونه تشکیل می‌شود

اوره، فراوان‌ترین ماده دفعی آلی در ادرار است. اول از همه ببینیم که دلیل تشکیل اوره چیست. زمانی که آمینو اسیدها تجزیه می‌شوند، آمونیاک به وجود می‌آید. از آنجا که آمونیاک به شدت سمی است، تجمع آن در خون به سرعت باعث مرگ می‌شود. کبد، آمونیاک را از طریق ترکیب آن با کربن دی اکسید، به اوره تبدیل می‌کند.

اوره به مراتب کمتر از آمونیاک، سمی است. بنابراین، این امکان وجود دارد که در بدن انباشته شده و دفع آن با فواصل زمانی اتفاق بیفتد. کلیه‌ها اوره را از خون می‌گیرند و همراه با ادرار از بدن دفع می‌کنند.

اوریک اسید و رسوب آن

یکی دیگر از ماده‌های دفعی نیتروژن‌دار ادرار، اوریک اسید است. اوریک اسید، انحلال‌پذیری زیادی در آب ندارد. بنابراین، تمایل آن به رسوب کردن و تشکیل بلور زیاد است. رسوب بلورهای اوریک اسید می‌تواند دو عارضه را پدید آورد:

• در کلیه‌ها باعث ایجاد سنگ کلیه می‌شود
• در مفاصل نیز باعث بیماری نقرس می‌شود

نقرس، یکی از بیماری‌های مفصلی است. در اثر این بیماری، مفاصل ملتهب شده و بیمار در مفصل‌های خود احساس درد می‌کند.

بیشتر بدانید: تدریس گفتار سه فصل پنج زیست دهم

تنظیم آب

تنظیم آب، تحت تنظیم عوامل مختلفی مثل هورمون‌ها قرار دارد. یکی از سازوکارها به غلظت مواد حل شده در خوناب ارتباط دارد. اگر غلظت این مواد از حد مشخصی فراتر رود، مرکز تشنگی در هیپوتالاموس تحریک می‌شود. با تحریک آن، مرکز تشنگی فعال شده و فرد، تمایل به نوشیدن آب پیدا می‌کند. همزمان با آن، هورمون ضد ادراری نیز ترشح می‌شود. این هورمون با اثر بر کلیه‌ها، بازجذب آب را افزایش می‌دهد. با این حساب، دفع آب از راه ادرار، کاهش می‌یابد.

دیابت بی مزه

ممکن است به هر دلیلی، هورمون ضد ادراری ترشح نشود. در این صورت، مقدار زیادی ادرار رقیق از بدن دفع می‌شود. به چنین حالتی، دیابت بی مزه می‌گویند.

بیماران مبتلا به دیابت بی مزه، احساس تشنگی می‌کنند و مایعات زیادی می‌نوشند. این بیماری، توازن آب و یون‌ها در بدن را برهم می‌زند. بنابراین، نیازمند توجه جدی است.

جمع بندی گفتار 2 فصل 5 زیست دهم

در ابتدای این مقاله از سایت بایوبنام، آموزش ویدیویی گفتار دو فصل پنج زیست 10 را ارائه دادیم. مدرس این ویدیوی آموزشی، سرکار خانم دکتر الهه بنام، رتبه 37 کنکور تجربی هستند. پس از آن سعی کردیم با دسته‌بندی درست و بیانی شیوا، تمام مطالب و نکات زیست دهم فصل پنجم گفتار دوم را پوشش دهیم.

«فرایند تشکیل ادرار» و «تخلیه ادرار»، دو موضوعی بود که به آنها پرداختیم. چنانچه نظر و پیشنهادی دارید، خوشحال می‌شویم با ما در میان بگذارید.

سعید نوراللهی

من سعید نوراللهی هستم، متخصص تولید محتوا و سئو با بیش از یک دهه تجربه در حوزه آموزش و کنکور. سال‌ها در زمینه بهینه‌سازی و مدیریت محتوای سایت‌های آموزشی فعالیت کرده‌ام و تمرکزم روی ارائه محتوای علمی و کاربردی برای دانش‌آموزان و داوطلبان کنکور است.