گفتار 1 فصل 5 زیست دهم [آموزش و تدریس ویدیویی]

گفتار 1 فصل 5 زیست دهم را با آموزش و تدریس ویدیویی و توضیح به بهترین شکل یاد بگیرید. تدریس به‌روز این گفتار همراه با آموزش ویدیویی «دکتر الهه بنام» را در سایت آموزش زیست، رایگان ببینید.

در فصل گذشته با گردش مواد در بدن آشنا شدیم. یاد گرفتیم که خون، نقشی کلیدی در انتقال مواد مغذی و اکسیژن به بافت‌ها دارد. سوالی که پیش می‌آید این است که دفع مواد زائد به چه شکل اتفاق می‌افتد؟ حال نوبت آن است که به آموزش اولین گفتار از پنجمین فصل زیست 10 بپردازیم.

در ابتدا، ویدیوی آموزشی این بخش را مشاهده می‌کنیم.

فیلم تدریس گفتار 1 فصل 5 زیست دهم

آموزش ویدیویی بخشی از «گفتار اول فصل پنجم زیست دهم» را در پایین قرار داده‌ایم. مدرس این قسمت، خانم دکتر الهه بنام، رتبه 37 کنکور تجربی هستند.

در ابتدا با ساختار درونی و بیرونی کلیه‌ها آشنا می‌شویم. پس از آن، نوبت به بررسی گردیزه‌ها می‌رسد. مبحث آخر نیز به گردش خون در کلیه اختصاص دارد.

بیشتر بدانید: آموزش فصل پنجم زیست دهم

هم ایستایی و کلیه‌ها؛ گفتار اول فصل پنجم زیست دهم

اگر در یک روز گرم تابستان بیش از حد عرق کنید، به همان نسبت از میزان ادرار شما کاسته خواهد شد. به‌عبارت دیگر، بدن سعی می‌کند تا میزان آب مورد احتیاج خود را در تعادل نگه دارد.

عوامل زیادی وجود دارند که می‌توانند حیات انسان را تهدید کنند. از آنها می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

• کمبود آب، اکسیژن و مواد مغذی
• انباشته شدن مواد دفعی یاخته‌ها مثل:
  • کربن دی اکسید
  • مواد دفعی نیتروژن‌دار

بدن برای ادامه حیات، باید وضعیت درونی خود را حفظ کند. به حفظ وضعیت درونی بدن در محدوده‌ای ثابت، هم ایستایی می‌گویند.

در صورت خروج وضعیت درونی بدن از تعادل، بعضی از مواد بیش از حد لازم یا کمتر از حد لازم به یاخته‌ها می‌رسند. ریشه بسیاری از بیماری‌ها، برهم خوردن هم ایستایی است.

کلیه‌ها در هم ایستایی، نقشی کلیدی ایفا می‌کنند. از جمله وظایف کلیه‌ها، می‌توان موارد زیر را نام برد:

• حفظ تعادل آب
• برقراری تعادل اسید_باز
• نگهداشتن بالانس یون‌ها
• دفع مواد سمی و مواد زائد نیتروژن‌دار

بیشتر بدانید: تدریس گفتار دو فصل پنج زیست دهم

ساختار کلیه‌ها

ساختار کلیه‌ها را از دو منظر بیرونی و درونی می‌توان مورد بررسی قرار داد. در ادامه گفتار 1 فصل 5 زیست دهم، با هر کدام از آنها آشنا خواهیم شد.

ساختار بیرونی کلیه و حفاظت از آن

کلیه‌ها، اندام‌هایی لوبیایی شکل‌اند و تعدادشان، دو عدد است. آنها در طرفین ستون مهره‌ها و پشت محوطه شکمی قرار دارند.

اندازه کلیه در فرد بالغ، تقریبا به اندازه مشت بسته اوست. عکس پایین را نگاه کنید. می‌بینید که کلیه راست، قدری پایین‌تر از کلیه چپ جای دارد. دلیل آن، به موقعیت قرارگیری و شکل کبد مرتبط است.

دنده‌ها، از بخشی از کلیه محافظت می‌کنند. برای محافظت بیشتر، پرده‌ای از جنس بافت پیوندی، هر کلیه را در بر گرفته است. این پرده، کپسول کلیه نام دارد.

چربی اطراف کلیه، دو نقش اساسی را بر عهده دارد:

1. محافظت از کلیه در برابر ضربه
2. حفظ موقعیت کلیه

ممکن است در افرادی که برنامه کاهش وزن سریع و شدید دارند، این چربی بیش از حد تحلیل برود. در این صورت، احتمال افتادگی کلیه و تاخوردگی میزنای وجود دارد. اگر چنین شود، فرد با خطر بسته شدن میزنای و عدم تخلیه مناسب ادرار از کلیه روبروست. این امر در نهایت، منجر به نارسایی کلیه می‌شود.

ساختار درونی کلیه

اگر کلیه را به‌صورت طولی برش بزنیم، با سه بخش مشخص مواجه می‌شویم. این سه بخش به ترتیب از بیرون به دورن عبارت‌اند از:

• قشری
• مرکزی
• لگنچه

در بخش مرکزی، تعدادی ساختار هرمی شکل وجود دارد که به آنها هرم‌های کلیه می‌گویند. قاعده هرم‌ها به سمت بخش قشری و راس آنها، به سمت لگنچه است. هر هرم و ناحیه قشری مربوط به آن، یک لپ کلیه نام دارد.

شکل بالا را با دقت ببینید. مشاهده می‌کنید که لگنچه، ساختاری شبیه به قیف دارد. ادرار تولید شده، در ابتدا وارد آن می‌شود. سپس از آنجا به میزنای هدایت می‌شود تا از کلیه خارج شود.

با ادامه گفتار 1 فصل 5 زیست دهم همراه بایوبنام باشید.

فعالیت 1 صفحه 71 زیست دهم (تشریح کلیه گوسفند)

وسایل لازم: کلیه گوسفند، قیچی، چاقوی جراحی، گمانه

1- یک عدد کلیه گوسفند تهیه کنید. اگر چربی‌های اطراف آن کنده نشده باشد، بهتر است.

2- در بین چربی‌ها میزنای، سرخرگ و سیاهرگ کلیه را تشخیص دهید.

3- کپسول کلیه با بریدن قسمتی از آن، به راحتی جدا می‌شود.

4- با یک برش طولی در سطح محدب کلیه، آن را باز کنید و مطابق شکل پایین، بخش‌های مختلف آن را تشخیص دهید.

5- در وسط لگنچه، منفذ میزنای مشخص است. با وارد کردن گمانه و جلو بردن آن درون میزنای، می‌توانید اطمینان پیدا کنید که میزنای را درست تشخیص داده‌اید.

جواب فعالیت 1 صفحه 71 زیست دهم

میزنای از بقیه ضخیم‌تر است و حالت توپری را از بیرون نشان می‌دهد. همچنین، بافت‌های تشکیل‌دهنده آن نرم هستند.

سرخرگ، دیواره ضخیمی دارد که با فشار دادن، دوباره به حالت اول خود بر می‌گردد.

سیاهرگ، دیواره نازک‌تر و روی هم افتاده‌ای دارد. گاهی اوقات نیز درون آن، خون مشاهده می‌شود.

گردیزه (نفرون)ها گفتار 1 فصل 5 زیست دهم

هر کلیه، به طور حدودی دارای یک میلیون گردیزه است. فرایند تشکیل ادرار، در گردیزه‌ها صورت می‌گیرد. ابتدای گردیزه که شبیه قیف است، کپسول بومن نام دارد.

ادامه گردیزه، لوله‌ای شکل است. این لوله، در قسمت‌هایی از طول خود، پیچ‌خوردگی‌هایی دارد. بر این اساس، به قسمت‌های مختلفی نام‌گذاری می‌شود:

• لوله پیچ خورده نزدیک
• قوس هنله (U شکل)
• لوله پیچ خورده دور

وظیفه لوله پیچ خورده دور، متصل کردن گردیزه به مجرای جمع کننده است.

بیشتر بدانید: تدریس گفتار سه فصل پنج زیست دهم

گردش خون در کلیه

منشا ادرار، از خون است. بنابراین، بین گردیزه و رگ‌های خونی، ارتباط تنگاتنگی وجود دارد.

دو شبکه مویرگی مرتبط با گردیزه

از آنجا که تبادل مواد از طریق مویرگ‌ها انجام می‌شود، در اینجا هم با شبکه‌های مویرگی مواجهیم. پس باید نکات آن را به درستی در گفتار 1 فصل 5 زیست دهم یاد بگیریم.

دو شبکه مویرگی در ارتباط با نفرون وجود دارد:

• اولین شبکه مویرگی که درون کپسول بومن قرار گرفته است، کلافک (گلومرول) نام دارد.
• نام دومین شبکه مویرگی، دور لوله‌ای است. دور لوله‌ای، اطراف قسمت‌های دیگر گردیزه را فرا می‌گیرد.

سرخرگ آوران و وابران

به هر کلیه، یک سرخرگ وارد می‌شود. انشعابات این سرخرگ، از فواصل بین هرم‌ها عبور می‌کند. سپس، در بخش قشری، به سرخرگ‌های کوچک‌تری تقسیم می‌شود. به انشعاب انتهایی این سرخرگ‌ها، سرخرگ آوران می‌گویند. سرخرگ آوران در کپسول بومن، «شبکه مویرگی کلافک» را می‌سازد. خون از طریق این سرخرگ، وارد کلافک می‌شود.

به سرخرگی که بعد از کلافک قرار گرفته و خون را از ان خارج می‌کند، سرخرگ وابران می‌گویند. سرخرگ وابران در اطراف لوله‌های پیچ‌خورده و قوس هنله، شبکه مویرگی دور لوله‌ای را می‌سازد.

سیاهرگ کلیه

سیاهرگ‌های کوچک، از به هم پیوستن مویرگ‌های شبکه مویرگی دور لوله‌ای به وجود می‌آیند. این سیاهرگ‌ها با عبور از فواصل بین هرم‌ها، سرانجام سیاهرگ کلیه را می‌سازند. سیاهرگ کلیه، بخشی است که خون را از کلیه بیرون می‌برد.

جمع بندی گفتار 1 فصل 5 زیست دهم

در ابتدای این مقاله از سایت بایوبنام، آموزش ویدیویی گفتار یک فصل پنج زیست 10 را ارائه دادیم. مدرس این ویدیوی آموزشی، سرکار خانم دکتر الهه بنام، رتبه 37 کنکور تجربی هستند. پس از آن سعی کردیم با دسته‌بندی درست و بیانی شیوا، تمام مطالب و نکات زیست دهم فصل پنجم گفتار اول را پوشش دهیم.

لازم به ذکر است که جواب فعالیت‌های کتاب درسی را نیز در این مقاله آورده‌ایم. چنانچه نظر و پیشنهادی دارید، از طریق بخش نظرات با ما در میان بگذارید.

سعید نوراللهی

من سعید نوراللهی هستم، متخصص تولید محتوا و سئو با بیش از یک دهه تجربه در حوزه آموزش و کنکور. سال‌ها در زمینه بهینه‌سازی و مدیریت محتوای سایت‌های آموزشی فعالیت کرده‌ام و تمرکزم روی ارائه محتوای علمی و کاربردی برای دانش‌آموزان و داوطلبان کنکور است.