گفتار 3 فصل 1 زیست دهم [آموزش و تدریس ویدیویی]

گفتار 3 فصل 1 زیست دهم را با آموزش و تدریس ویدیویی و توضیح به بهترین شکل یاد بگیرید. تدریس به‌روز این گفتار همراه با آموزش ویدیویی «دکتر الهه بنام» را در سایت بایوبنام، رایگان ببینید.

در گفتار قبلی با هفت ویژگی مشترک همه جانداران آشنا شدیم. بعد از آن یاد گرفتیم که مولکول‌های زیستی شامل کربوهیدرات‌ها، لیپیدها، پروتئین‌ها و نوکلئیک اسیدها هستند. حال نوبت آن است که به آموزش سومین گفتار از اولین فصل زیست 10 بپردازیم.

در ابتدا، ویدیوی آموزشی این بخش را مشاهده می‌کنیم.

فیلم تدریس گفتار 3 فصل 1 زیست دهم

آموزش ویدیویی کامل «گفتار سوم فصل اول زیست دهم» را در پایین قرار داده‌ایم. مدرس این قسمت، خانم دکتر الهه بنام، رتبه 37 کنکور تجربی هستند.

از اینجای کار قرار است که با بدن انسان سروکار داشته باشیم. از آنجا که یاخته کوچک‌ترین واحدی است که عملکردی تقریبا مستقل دارد، با بخش‌های تشکیل‌دهنده آن آشنا می‌شویم. سپس، ورود مواد به یاخته و خروج از آن را مورد بررسی قرار می‌دهیم. در انتهای مقاله نیز، 4 نوع مختلف بافت بدن انسان را نام برده و توضیح می‌دهیم.

بیشتر بدانید: آموزش فصل اول زیست دهم

یاخته و بافت در بدن انسان؛ گفتار سوم فصل اول زیست دهم

به کوچک‌ترین واحد ساختار و عملکرد در جانداران، یاخته می‌گویند. یاخته، معادل کلمه انگلیسی سلول (Cell) بوده و چند سالی می‌شود که جایگزین آن شده است. فکر می‌کنید هرکدام از بخش‌های یاخته، چه وظیفه‌ای را بر عهده دارد؟

با نگاهی کلی می‌توان دریافت که اندامک‌های تشکیل‌دهنده یاخته، بیش از 10 مورد هستند. هرکدام از بافت‌های بدن، از کنار هم قرار گرفتن یاخته‌هایی با ویژگی‌های مشابه ایجاد می‌شوند.

شکل 9 – یاخته جانوری و اندامک‌های آن:

• رناتن (ریبوزوم): کار آن ساختن پروتئین است.
• شبکه آندوپلاسمی: شبکه‌ای از لوله‌ها و کیسه‌ها که در سراسر سیتوپلاسم گسترش دارند و بر دو نوع زبر (دارای رناتن) و صاف (بدون رناتن) است. شبکه آندوپلاسمی زبر در ساختن پروتئین‌ها و شبکه آندوپلاسمی صاف در ساختن لیپیدها نقش دارد.
• دستگاه گلژی: از کیسه‌هایی تشکیل شده است که روی هم قرار می‌گیرند. در بسته‌بندی مواد و ترشح آنها به خارج از یاخته نقش دارد.
• راکیزه (میتوکندری): دو غشا دارد و کار آن تامین انرژی برای یاخته است.
• کافنده تن (لیزوزوم): کیسه‌ای است که انواعی از آنزیم‌ها برای تجزیه مواد دارد.
• میانک (سانتریول): ساختار استوانه‌ای شکلی است که در سلول به تعداد دو عدد عمود برهم دیده می‌شود و نقش آنها در تقسیم سلولی است.
• ریزکیسه (وزیکول): کیسه‌ای است که در جابجایی مواد در یاخته نقش دارد.

بیشتر بدانید: تدریس گفتار یک فصل یک زیست دهم

بخش‌های تشکیل دهنده یاخته جانوری

می‌توان به سادگی گفت که هر یاخته جانوری، از سه بخش «هسته»، «سیتوپلاسم» و «غشا» تشکیل می‌شود. در ادامه گفتار 3 فصل 1 زیست دهم با هر یک از این موارد آشنا می‌شویم.

هسته

هسته، مرکز فرماندهی هر سلول است. به‌عبارت دیگر، این هسته است که شکل، اندازه و کار یاخته را تعیین می‌کند. علاوه بر آن، وظیفه کنترل فعالیت‌های اندامک‌ها را نیز بر عهده دارد.

دنا، درست در داخل هسته قرار داشته و دارای اطلاعات لازم برای تعیین صفات است.

هسته پوششی دو لایه متشکل از غشای داخلی و غشای بیرونی دارد. ارتباط بین هسته و سیتوپلاسم، از طریق منافذی که در این پوشش وجود دارد، برقرار می‌شود.

هستک؛ ساختار کروی شکلی است که در هسته مشاهده می‌شود. وظیفه آن، کمک در ساختن رناتن است.

سیتوپلاسم

سیتوپلاسم، فاصله بین غشای یاخته و هسته را پر می‌کند. این بخش، از اندامک‌ها و ماده زمینه‌ای تشکیل شده است.

خود ماده زمینه‌ای، شامل آب و مواد دیگری است که در گفتارهای بعدی با آن آشنا می‌شویم.

هر یک از اندامک‌ها نیز، نقش خاصی را در سیتوپلاسم ایفا می‌کنند. در زیست یازدهم و دوازدهم، وظیفه بعضی از این اندامک‌ها گفته شده است.

غشای یاخته‌ای

غشای یاخته‌ای تقریبا کل اطراف یاخته را احاطه می‌کند. این غشا، مرز بین درون یاخته با محیط بیرون آن است. فرقی ندارد ماده‌ای بخواهد از یاخته خارج شده و یا داخل آن شود. در هر صورت، باید از این غشا عبور کند!

غشای یاخته، نفوذپذیری انتخابی یا تراوایی نسبی دارد. به‌عبارت دیگر، این بخش یاخته است که تعیین می‌کند چه موادی حق رفت‌و‌آمد و عبور دارند.

راجع به ساختار غشای یاخته، بهتر است شکل پایین را که در گفتار 3 فصل 1 زیست دهم آمده است را ببینید تا راحت‌تر درکش کنید.

آن توپ‌های نارنجی رنگی که می‌بینید، فسفولیپید هستند. غشای یاخته از دو لایه مولکول‌های فسفولیپید تشکیل می‌شود. در میان این دو لایه، مولکول‌های پروتئین و کلسترول حضور دارند. البته اگر بیشتر به شکل دقت کنید، می‌بینید که قسمتی از پروتئین‌ها، ممکن است به درون یا بیرون یاخته امتداد داشته باشد.

محیط بیرون سلول را نگاه کنید. این دو شاخه‌هایی که می‌بینید، انواعی از کربوهیدرات هستند. این کربوهیدرات‌ها به مولکول‌های فسفولیپیدی و پروتئینی متصل هستند. کربوهیدراتی که به فسفولیپید چسبیده، گلیکولیپید و کربوهیدراتی که به پروتئین چسبیده، گلیکوپروتئین نام دارد.

ورود مواد به یاخته و خروج از آن

ورود مواد به یاخته و خروج از آن با «انتشار ساده» امکان‌پذیر است. با این حال، چهار حالت دیگر نیز وجود دارند که عبارت‌اند از:

• انتشار تسهیل شده
• گذرندگی (اسمز)
• انتقال فعال
• درون‌بری (آندوسیتوز) و برون‌رانی (اگزوسیتوز)

هر کدام از 5 حالت ورود و خروج را در ادامه آموزش گفتار 3 فصل 1 زیست دهم بررسی خواهیم کرد.

انتشار ساده

به جریان مولکول‌ها از جای پر غلظت به جای کم غلظت (در جهت شیب غلظت)، انتشار ساده می‌گویند. نتیجه نهایی انتشار هر ماده، یکسان‌شدن غلظت آن در محیط است. برای سادگی بیشتر، می‌توان این حالت را «انتشار» نامید.

همان‌طور که می‌دانیم، مولکول‌ها، انرژی جنبشی دارند. از همین‌رو، می‌توانند منتشر شوند. اگر مواد به روش انتشار از غشا عبور کنند، یاخته انرژی مصرف نمی‌کند. دو مولکول اکسیژن و کربن دی‌اکسید، با این روش از غشا عبور می‌کنند.

انتشار تسهیل شده

یادتان هست ساختار غشای یاخته‌ای به چه شکل بود؟ غشای یاخته، دارای دو لایه مولکول فسفولیپید بود که در میان آن، کانال‌های پروتئینی قرار داشتند.

در انتشار تسهیل شده، پروتئین‌های غشا، انتشار مواد را تسهیل می‌کنند. این کانال‌ها، مواد را در جهت شیب غلظت آنها، از غشا عبور می‌دهند.

گذرندگی (اسمز)

شکل پایین را با دقت ببینید.

غشای نازکی که در تصویر می‌بینید، نفوذپذیری انتخابی یا تراوایی نسبی دارد. در یک طرفِ آن، آب خالص و در طرف دیگر آن، محلول شکر وجود دارد. لازم به ذکر است که حجم مواد در دو طرف غشا نیز یکسان است.

غشا به حدی نازک است که فقط مولکول‌های آب می‌توانند از آن عبور کنند. در حالت اولیه، تعداد مولکول‌های آب در واحد حجم، در سمت راست بیشتر است. بنابراین، پس از مدتی، این مولکول‌ها بیشتر به سمت چپ منتشر می‌شوند.

به انتشار آب از غشایی با تراوایی نسبی، اسمز می‌گویند.

حال چه اتفاقی رخ می‌دهد تا اسمز متوقف شود؟ به فشار لازم برای توقف کامل اسمز، فشار اسمزی محلول می‌گوییم. هرچه تفاوت تعداد مولکول‌های آب در واحد حجم، در دو سوی غشا بیشتر باشد، فشار اسمزی نیز بیشتر است. با این حساب، آب هم سریع‌تر جابجا می‌شود.

جابجایی خالص آب از محیطی با فشار اسمزی کمتر، به محیطی با فشار اسمزی بیشتر است.

آیا پدیده اسمز، برای یاخته‌های بدن انسان نیز رخ می‌دهد؟

در شکل بالا دیدید که در اثر اسمز، حجم محلول سمت چپ افزایش می‌یابد. اگر پدیده گذرندگی در انسان‌ها صادق بود، یاخته‌های بدن‌شان در اثر ورود آب به راحتی می‌ترکید!

فشار اسمزی مایع اطراف یاخته‌ها، تقریبا مشابه درون آنهاست. بنابراین، آب بیش از حد وارد نشده و یاخته‌ها از خطر تورم و ترکیدن حفظ می‌شوند.

فعالیت 5 صفحه 13 و 14 زیست دهم قسمت الف

در این فعالیت با چگونگی اسمز از پرده‌ای با تراوایی نسبی آشنا می‌شوید.

وسایل و مواد لازم: ظرف شیشه‌ای (یا بشر) با دهانه کوچک، مقداری آب مقطر (یا آب جوشیده سرد شده)، نی نوشابه خوری شفاف، تخم مرغ خام، مقداری خمیر بازی، قاشق فلزی

روش کار:

1. سه چهارم ظرف شیشه‌ای را آب بریزید.
2. با لبه قاشق، به انتهای مدور تخم مرغ آهسته ضربه بزنید و با ناخن تکه کوچکی به اندازه نوک انگشت از پوسته آهکی را جدا کنید. مراقب باشید که پرده نازک زیر پوسته آسیب نبیند.
3. تخم مرغ را روی ظرف شیشه‌ای طوری قرار دهید که پوسته نازک آن با آب در تماس باشد.
4. در طرف مقابل تخم مرغ، سوراخی به اندازه قطر نی ایجاد کنید و نی را تا 2/5 سانتی‌متر درون سوراخ و غشای نازک زیر آن فرو ببرید.
5. فضای بین نی و پوسته تخم مرغ را با خمیر بازی پر کنید.
6. ظرف را یک شب در جای مناسبی قرار دهید و پس از آن، تغییرات درون نی را مشاهده کنید.
7. مشاهده‌های خود را یادداشت کنید. در صورت امکان از آنها عکس تهیه کنید.

توضیح دهید چرا مایع درون نی حرکت می‌کند؟

جواب

زیرا غشای تخم مرغ مانند غشای نیمه تراوا عمل می‌کند. از آنجایی که فشار اسمزی آب درون بشر کمتر از فشار اسمزی درون تخم مرغ است، آب درون نی به علت اسمز بالا می‌رود.

فعالیت 5 صفحه 13 و 14 گفتار 3 فصل 1 زیست دهم قسمت ب

فرض کنید پوسته آهکی یک تخم مرغ را با قرار دادن آن در سرکه از بین ببریم. بعد، تخم مرغ بدون پوسته را یک بار در آب مقطر و بار دیگر در محلول نمک غلیظ قرار دهیم. حال پیشبینی کنید چه تغییری در تخم مرغ ایجاد می‌شود؟

جواب

اگر تخم مرغ بدون پوسته را درون آب مقطر قرار دهیم، به‌علت آن که فشار اسمزی بیشتری دارد، حجیم و پرآب می‌شود. بنابراین، اندازه تخم مرغ بزرگ می‌شود و حتی امکان دارد در درازمدت، غشای نازک آن پاره شود.

اکنون بیایید حالتی را درنظر بگیریم که تخم مرغ بدون پوسته را در آب و نمک غلیظ قرار دهیم. در این موقعیت، فشار اسمزی آب و نمک، بیش از تخم مرغ است. بنابراین، آب تخم مرغ را به خود می‌کشد. از این‌رو، تخم مرغ چروکیده و کوچک می‌شود.

انتقال فعال

اگر یادتان باشد در انتشار تسهیل شده، مواد در جهت شیب غلظت‌شان منتشر می‌شدند. انتقال فعال، حالت عکس این قضیه است. به‌وسیله این روش در یاخته، مواد برخلاف شیب غلظت منتقل می‌شوند.

در انتقال فعال، مولکول‌های پروتئین با صرف انرژی، ماده‌ای را برخلاف شیب غلظت منتقل می‌کنند.

مولکول «ATP» می‌تواند این انرژی را تامین کند. این مولکول، شکل رایج انرژی در یاخته است.

درون‌بری (آندوسیتوز) و برون‌رانی (اگزوسیتوز)

بعضی از یاخته‌ها قادر هستند ذره‌های بزرگ را با فرایندی به نام درون‌بری جذب کنند.

برون‌رانی؛ فرایندی است که طی آن، ذره‌های بزرگ از یاخته خارج می‌شوند.

در طی هر دو فرایند آندوسیتوز و اگزوسیتوز، ریزکیسه‌ها تشکیل می‌شوند. لازم به ذکر است که برای انجام شدن آنها، یاخته به انرژی ATP احتیاج دارد.

بافت‌های بدن انسان

بافت‌های بدن انسان را می‌توان به 4 نوع زیر دسته‌بندی کرد:

• پوششی
• پیوندی
• ماهیچه‌ای
• عصبی

در اندام‌ها و دستگاه‌های بدن، انواع بافت‌ها به نسبت‌های متفاوت وجود دارند. برای باقی گفتار 3 فصل 1 زیست دهم آماده‌اید؟

بافت پوششی

بافت پوششی، سطح بدن و سطح حفره‌ها و مجاری درون بدن را می‌پوشاند. از این موارد می‌توان به دهان، معده، روده‌ها و رگ‌ها اشاره کرد. یاخته‌های این بافت، به یکدیگر بسیار نزدیک‌اند و بین آنها فضای یاخته‌ای اندکی وجود دارد.

غشای پایه، دقیقا در زیر یاخته‌های بافت پوششی قرار گرفته است. وظیفه‌اش این است که این یاخته‌ها را به یکدیگر و به بافت‌های زیر آن، متصل نگه می‌دارد. غشای پایه، شبکه‌ای از رشته‌های پروتئینی و گلیکوپروتئینی است.

یاخته‌های بافت پوششی به شکل‌های متفاوتی مانند سنگ‌فرشی، مکعبی و استوانه‌ای در یک یا چند لایه سازمان می‌یابند.

بافت پیوندی

بافت پیوندی؛ از انواع یاخته‌ها، رشته‌های پروتئینی مانند رشته‌های کلاژن و رشته‌های کشسان (ارتجاعی) و ماده زمینه‌ای تشکیل شده است. ماده زمینه‌ای بافت پیوندی، ممکن است مایع، جامد و یا نیمه جامد باشد.

سه نوع بافت پیوندی وجود دارد که در ادامه گفتار 3 فصل 1 زیست دهم به آنها می‌پردازیم.

بافت پیوندی سست

در بافت پیوندی سست، ماده زمینه‌ای شفاف، بی‌رنگ، چسبنده و مخلوطی از انواع مولکول‌های درشت، مانند گلیکوپروتئین است.

این بافت، معمولا بافت پوششی را پشتیبانی می‌کند.

بافت پیوندی متراکم

در بافت پیوندی متراکم، میزان رشته‌های کلاژن از بافت پیوندی سست بیشتر، تعداد یاخته‌های آن کمتر و ماده زمینه‌ای آن نیز اندک است.

با توجه به ساختار آن، می‌توان نتیجه گرفت که مقاومتش از بافت پیوندی سست بیشتر است. در زردپی و رباط، دارای بافت پیوندی متراکم هستند.

بافت چربی

بافت چربی نیز نوعی بافت پیوندی است که در آن، یاخته‌های سرشار از چربی فراوان است. این بافت، بزرگ‌ترین ذخیره انرژی در بدن است.

علاوه بر ذخیره انرژی، بافت چربی نقش ضربه گیری داشته و به‌عنوان عایق حرارتی نیز عمل می‌کند.

«خون»، «بافت‌های استخوانی» و «بافت‌های غضروفی» از دیگر انواع بافت پیوندی هستند. در طول درس زیست‌شناسی با آنها آشنا خواهید شد.

بافت ماهیچه‌ای

در کتاب درسی علوم سال‌های گذشته، با تعریف و انواع بافت‌های ماهیچه‌ای در بدن انسان آشنا شدیم. با این حال، یادآوری انواع آن خالی از لطف نیست. در بدن انسان‌ها، 3 نوع بافت ماهیچه‌ای وجود دارد که عبارت‌اند از:

1. مخطط (اسکلتی)؛ در بازو و کشاله‌های ران
2. قبلی
3. صاف در روده

فعالیت 6 صفحه 16 زیست دهم

ساختار و کار انواع بافت‌های ماهیچه‌ای بدن را در یک جدول فهرست کنید.

جواب

بافت عصبی

یاخته‌های عصبی (نورون‌ها)، یاخته‌های اصلی بافت عصبی هستند.

این یاخته‌ها با یاخته‌های بافت‌های دیگر مانند یاخته‌های ماهیچه ارتباط دارند. یاخته‌های عصبی، یاخته‌های ماهیچه را تحریک می‌کنند تا منقبض شوند. همانطور که در شکل می‌بینید، یاخته عصبی از جسم یاخته‌ای، دارینه‌ها (دندریت‌ها) و آسه (آکسون) تشکیل می‌شود. پیام عصبی از جسم یاخته‌ای از طریق آکسون به انتهای رشته‌های آن منتقل می‌شود.

بیشتر بدانید: تدریس گفتار دو فصل یک زیست دهم

جمع بندی گفتار 3 فصل 1 زیست دهم

در ابتدای این مقاله از سایت بایوبنام، آموزش ویدیویی گفتار سه فصل یک زیست 10 را ارائه دادیم. مدرس این ویدیوی آموزشی، سرکار خانم دکتر الهه بنام، رتبه 3 کنکور تجربی هستند. پس از آن سعی کردیم با دسته‌بندی درست و بیانی شیوا، تمام مطالب و نکات زیست دهم فصل اول گفتار سوم را پوشش دهیم.

لازم به ذکر است که جواب فعالیت‌های کتاب درسی را نیز در این مقاله آورده‌ایم. چنانچه نظر و پیشنهادی دارید، از طریق بخش نظرات با ما در میان بگذارید.

سعید نوراللهی

من سعید نوراللهی هستم، متخصص تولید محتوا و سئو با بیش از یک دهه تجربه در حوزه آموزش و کنکور. سال‌ها در زمینه بهینه‌سازی و مدیریت محتوای سایت‌های آموزشی فعالیت کرده‌ام و تمرکزم روی ارائه محتوای علمی و کاربردی برای دانش‌آموزان و داوطلبان کنکور است.