گفتار 2 فصل 1 زیست دهم [آموزش و تدریس ویدیویی]

گفتار 2 فصل 1 زیست دهم را با آموزش و تدریس ویدیویی و توضیح به بهترین شکل یاد بگیرید. تدریس به‌روز این گفتار همراه با آموزش ویدیویی «دکتر الهه بنام» را در سایت آموزش زیست، رایگان ببینید.

در گفتار قبلی با تعریف زیست‌شناسی و محدوده آن آشنا شدیم. همچنین یاد گرفتیم که چطور می‌تواند در خدمت انسان باشد. یکی از شروط اساسی در این زمینه این است که انسان، بوم‌سازگان‌ها را پایدار نگاه دارد. حال نوبت آن است که به آموزش دومین گفتار از اولین فصل زیست 10 بپردازیم.

در ابتدا، ویدیوی آموزشی این بخش را مشاهده می‌کنیم.

فیلم تدریس گفتار 2 فصل 1 زیست دهم

آموزش ویدیویی کامل «گفتار دوم فصل اول زیست دهم» را در پایین قرار داده‌ایم. مدرس این قسمت، خانم دکتر الهه بنام، رتبه 37 کنکور تجربی هستند.

از آنجا که تعریف حیات آسان نیست، بنابراین معمولا گستره آن بررسی می‌شود. از این‌رو، قرار است که به بررسی «7 ویژگی همه جانداران» بپردازیم. در مرحله بعدی با تعریف مولکول‌های زیستی آشنا شده و چهار مدل آن را توضیح می‌دهیم.

بیشتر بدانید: آموزش فصل اول زیست دهم

گستره حیات؛ گفتار دوم فصل اول زیست دهم

از آنجا که حیات بسیار گسترده و متنوع است، نمی‌توان تعریف واحد و جامعی برای آن درنظر گرفت. بهترین راهکار موجود، توسط علم زیست‌شناسی ارائه شده است. قرار است به‌جای تعریف حیات، ویژگی‌های آن و یا ویژگی‌های جانداران را بررسی کنیم.

سطوح سازمان‌یابی حیات

گستره حیات در زمین؛ از یاخته شروع می‌شود و با زیست‌کره به پایان می‌رسد. به این چرخه و ترتیب، «سطوح سازمان‌یابی حیات» می‌گویند.

1. یاخته پایین‌ترین سطح سازمان‌یابی حیات است. همه جانداران از یاخته تشکیل شده‌اند.
2. تعدادی یاخته یک بافت را به‌وجود می‌آورند.
3. هر اندام از چند بافت مختلف تشکیل می‌شود؛ مانند استخوانی که در اینجا می‌بینید.
4. هر دستگاه از چند اندام تشکیل شده است؛ مثلا دستگاه حرکتی از ماهیچه‌ها و استخوان‌ها تشکیل شده است.
5. جانداری مانند این گوزن، فردی از جمعیت گوزن‌هاست.
6. افراد یک گونه که در زمان و مکانی خاص زندگی می‌کنند، یک جمعیت را به‌وجود می‌آورند.
7. جمعیت‌های گوناگونی که با هم تعامل دارند، یک اجتماع را به‌وجود می‌آورند.
8. عومل زنده (اجتماع) و غیرزنده محیط و تاثیرهایی که بر هم می‌گذارند، بوم‌سازگان را می‌سازند.
9. زیست‌بوم از چند بوم‌سازگان تشکیل می‌شود که از نظر اقلیم (آب و هوا) و پراکندگی جانداران مشابه‌اند.
10. زیست کره شامل همه زیست‌بوم‌های زمین است.

یادآوری تعریف گونه

در سطوح سازمان‌یابی و در مورد 6، درباره افراد گونه صحبت شد. ممکن است که تعریف گونه را از یاد برده و نیاز به یادآوری داشته باشید.

گونه؛ به گروهی از جانداران می‌گویند که به هم شبیه‌اند. آنها می‌توانند از طریق تولید مثل، زاده‌هایی شبیه خود با قابلیت زنده ماندن و تولید مثل به‌وجود آورند.

هفت ویژگی مشترک جانداران

گفتیم برای این که حیات را تعریف کنیم، با مشکلات زیادی مواجه می‌شویم. از این‌رو، برای راحتی بهتر است که ویژگی‌های مشترک تمام جانداران را بررسی کنیم. کتاب زیست دهم در صفحه 7 می‌گوید: «جانداران همه این هفت ویژگی زیر را با هم دارند.»

یکی از این موارد، تولید مثل است. اگر کمی با دقت به جانداران و حتی انسان‌ها نگاه بیندازیم، متوجه موارد استثنا می‌شویم. مثلا در زنبورها و مورچه‌ها این فقط ملکه است که قادر به تخم‌ریزی است. بنابراین، این ویژگی‌ها در حالت «گونه» درنظر گرفته شده‌اند. به‌عبارت دیگر، نباید آنها را تنها روی یک جاندار مورد بررسی قرار داد.

نظم و ترتیب

از اولین ویژگی‌های جالب حیات، می‌توان به سطوح سازمان‌یابی اشاره کرد. تمامی جانداران، سطحی از سازمان‌یابی داشته و در عین حال منظم هستند. این مورد را می‌توانید در شکل قبلی ببینید.

هم‌ایستایی (هومئوستازی)

محیطی که جاندار در آن زندگی می‌کند، همواره در حال تغییر است. با این حال، جاندار می‌تواند وضع درونی پیکر خود را در محدوده ثابتی نگه دارد. به‌عنوان مثال، فرض کنیم که سدیم خون شما افزایش پیدا می‌کند. در این‌صورت، بدن مقدار اضافی سدیم را از طریق ادرار و یا تعریق دفع خواهد کرد.

به مجموعه اعمالی که برای پایدار نگه داشتن وضعیت درونی جاندار انجام می‌شود، هم‌ایستایی (هومئوستازی) می‌گویند.

با ادامه گفتار 2 فصل 1 زیست دهم همراه بایوبنام باشید.

رشد و نمو

تک به تک موجودات، رشد و نمو می‌کنند. «رشد» و «نمو» هرکدام دارای تعریف خاص خود هستند که در ادامه بررسی می‌کنیم.

رشد؛ به معنی بزرگ شدن و شامل افزایش برگشت‌ناپذیر ابعاد یا تعداد یاخته‌هاست. بنابراین وقتی پرنده‌ای در سرما بدن خود را باد می‌کند، رشدی انجام نشده است.

نمو؛ به معنی عبور از مرحله‌ای به مرحله دیگری از زندگی است. همین که می‌گویند تو دیگر بزرگ شده‌ای، دلیلش نمو است. در انسان‌ها قسمتی از نمو، به بلوغ رسیدن و ایجاد تغییرات فیزیکی و ظاهری است. تشکیل گل در گیاهان نیز، نمونه دیگری از نمو است.

فرایند جذب و استفاده از انرژی

جانداران با گرفتن انرژی، فعالیت‌های زیستی خود را انجام می‌دهند. همچنین بخشی از انرژی دریافتی، به‌صورت گرما از دست می‌رود. مثلا گنجشک‌ها بخشی از غذایی را که می‌خورند، صرف گرم کردن بدن خود می‌کنند. علاوه بر آن از این انرژی دریافتی، برای پرواز و جستجوی مجدد غذا استفاده می‌کنند.

تولید مثل

جانداران موجوداتی کم و بیش شبیه خود را به‌وجود می‌آورند. مثلا یک عنکبوت نمی‌تواند یک گوسفند به دنیا بیاورد! با این حال، تک تک جانداران یک گونه، توانایی تولید مثل را ندارند. مورچه‌های کارگر، نمونه‌ای از این مورد هستند. در جمعیت آنها، ملکه وظیفه ادامه نسل را بر عهده دارد.

پاسخ به محیط

همه جانداران به محرک‌های محیطی پاسخ می‌دهند. این پاسخ‌ها می‌توانند ارادی و یا غیر ارادی باشند. هنگامی که دست‌تان زیر آب داغ قرار بگیرد، ناخودآگاه به آن واکنش داده و دست‌تان را عقب می‌کشید. ساقه گیاهان برای رشد، به سمت منبع نور خم می‌شود.

سازش با محیط

از قدیم گفته‌اند که خواهی نشوی رسوا، همرنگ جماعت شو! این قضیه را اگر برای گونه هم در نظر نگیریم، برای زندگی در یک بوم‌سازگان باید لحاظ کنیم. به‌عبارت دیگر، جمعیتی از جانداران برای توانایی زندگی در یک محیط، خود را با آن متناسب و سازگار می‌کنند.

فکر می‌کنید یک کاکتوس چگونه در دل بیابان می‌تواند به حیات خود ادامه دهد؟ کاکتوس تا حد امکان منافذ و روزنه‌های خود را می‌بندد. در کل، گیاهان بومی مناطق خشک، برای جلوگیری از تبخیر آب، پوستک‌هایی ضخیم دارند.

بدن جانوران مناطق قطبی و به‌خصوص خرس قطبی برای استتار بیشتر، دارای موهای سفید است. این ویژگی کمک می‌کند که به‌سادگی در برف استتار کرده و شکار راحت‌تری داشته باشند.

بیشتر بدانید: تدریس گفتار یک فصل یک زیست دهم

مولکول‌های زیستی

یاخته‌ها از چهار گروه اصلی مولکول تشکیل می‌شوند. این 4 گروه عبارت‌اند از:

• کربوهیدرات‌ها
• لیپیدها
• پروتیئن‌ها
• نوکلئیک‌اسیدها

مولکول‌های تشکیل‌دهنده یاخته، به‌طور طبیعی فقط در بدن جانداران ساخته می‌شوند. از این‌رو، به آنها، مولکول‌های زیستی می‌گویند. در ادامه هر کدام از آنها را جداگانه بررسی می‌کنیم.

کربوهیدرات‌ها

کربوهیدرات‌ها، از کنار هم قرار گرفتن سه عنصر زیر ساخته می‌شوند:

• کربن (C)
• هیدروژن (H)
• اکسیژن (O)

این مولکول‌های زیستی، خود به سه دسته متفاوت تقسیم می‌شوند. در ادامه گفتار 2 فصل 1 زیست دهم از سایت بایوبنام، با آنها آشنا می‌شویم.

مونوساکاریدها

ساده‌ترین کربوهیدراتی که می‌توانید پیدا کنید، مونوساکارید است. این مولکول‌ها به‌صورت پنج و شش کربنه در بدن جانداران تولید می‌شوند.

از مونوساکاریدهای شش کربنه می‌توان به «گلوکز» و «فروکتوز» و از پنج کربنه‌ها می‌توان به «ریبوز» اشاره کرد.

در پایین شکل نوشته شده است: «مونوساکارید، واحد ساختاری قندهاست.» شکل‌خوانی کتاب درسی زیست دهم را همیشه با دقت انجام دهید. ممکن است در امتحان نهایی و یا کنکور، اسم قند دیگری بیاید و از شما بپرسد که این قند، جزء کدام مولکول زیستی است!

دی ساکاریدها

از ترکیب دو مونوساکارید، دی ساکارید به‌دست می‌آید. شکر و قندی که می‌خوریم، در اصل، دی ساکاریدی به نام «ساکارز» هستند. ساکارز؛ از پیوند بین گلوکز و فروکتوز تشکیل می‌شود.

مالتوز؛ دی ساکاریدی است که از کنار هم قرار گرفتن دو گلوکز به‌وجود می‌آید. این قند نوعی کربوهیدرات است که در جوانه گندم و جو وجود دارد.

چند سال اخیر در سوپرمارکت‌ها، شیر بدون لاکتوز نیز عرضه می‌شود. معده بعضی از اشخاص به لاکتوز یا قند شیر حساسیت دارد. این مولکول زیستی نیز، یکی دیگر از دی ساکاریدهاست.

پلی ساکاریدها

وقتی چندین مونوساکارید در کنار همدیگر قرار بگیرند، یک پلی ساکارید را تشکیل می‌دهند. «نشاسته»، «سلولز» و «گلیکوژن» سه نمونه از پلی ساکاریدها هستند. این سه کربوهیدرات، از تعداد فراوانی مونوساکارید گلوکز ساخته شده‌اند. در ساختار سیب‌زمینی و غلات، به‌وفور نشاسته وجود دارد.

نکته: سلولز، پلی ساکاریدی است که توسط گیاهان ساخته می‌شود. از آن، در کاغذسازی و تولید انواعی از پارچه‌ها استفاده می‌شود. گلیکوژن، در جانوران و قارچ‌ها ساخته می‌شود. این پلی ساکارید که در کبد و ماهیچه وجود دارد، منبع ذخیره گلوکز جانوران است.

لیپیدها

لیپیدها درست مانند کربوهیدرات‌ها، از سه عنصر کربن، هیدروژن و اکسیژن ساخته می‌شوند. با این حال، نسبت عناصر آنها متفاوت است. سه نوع لیپیدی که در گفتار 2 فصل 1 زیست دهم به آنها اشاره شده است، عبارت‌اند از:

• تری گلیسریدها
• فسفولیپیدها
• کلسترول

در ادامه این مقاله از سایت بایوبنام، با آنها بیشتر آشنا می‌شویم.

تری گلیسریدها

هر لیپید تری گلیسرید، از یک مولکول گلیسرول و سه اسید چرب تشکیل می‌شود. روغن‌ها و چربی‌ها، انواعی از تری گلیسریدها هستند.

جالب است بدانید که تری گلیسریدها، نقش مهمی در ذخیره انرژی دارند. انرژی تولید شده از یک گرم تری گلیسرید، حدود دو برابر انرژی تولید شده از یک گرم کربوهیدرات است!

فسفولیپیدها

فسفولیپیدها، بخش اصلی غشای یاخته‌ای را تشکیل می‌دهند. ساختار آنها تا حدود زیادی شبیه به تری گلیسریدهاست. تفاوت آنها در نحوه اتصال مولکول گلیسرول است. این مولکول در فسفولیپیدها، به دو اسید چرب و یک گروه فسفات متصل می‌شود.

کلسترول

کلسترول، سومین لیپیدی است که در کتاب درسی به آن اشاره شده است. با این حال، راجع به ساختار و ویژگی‌های آن، در این قسمت توضیحی وجود ندارد. ممکن است در طی گفتارها و فصل‌های دیگر زیست‌شناسی، اطلاعات دیگری از آن ارائه شود.

کلسترول علاوه بر این که در ساخت غشای یاخته‌های جانوری شرکت می‌کند، در تشکیل انواعی از هورمون‌ها نیز حضور دارد.

بیشتر بدانید: تدریس گفتار سه فصل یک زیست دهم

پروتئین‌ها

پروتئین‌ها، مولکول‌هایی زیستی هستند که علاوه بر عناصر کربوهیدرات‌ها و لیپیدها، نیتروژن نیز دارند. به‌عبارت دیگر، 4 عنصر در ساختار آنها وجود دارد. پروتئین‌ها از به هم پیوستن واحدهایی به نام «آمینواسید» به‌وجود می‌آیند.

وظایف و نقش‌های پروتئین‌ها

پروتئین‌ها کارهای متفاوتی را در بدن انجام می‌دهند. از وظایف مختلف آنها، می‌توان این موارد را نام برد:

• انقباض ماهیچه
• انتقال مواد در خون
• کمک به عبور مواد از غشای یاخته
• عملکرد آنزیمی

آنزیم؛ نوعی مولکول پروتئینی است که سرعت واکنش شیمیایی خاصی را افزایش می‌دهد. در گفتارهای بعدی، بیشتر درباره عملکرد آنزیم‌ها مطلع می‌شوید. فقط این را بدانید که هر آنزیم، به‌طور تقریبی، ویژه و مختص یک واکنش شیمیایی است.

نوکلئیک اسیدها

نوکلئیک اسیدها را می‌توان خدای عناصر نامید. آنها علاوه بر ترکیبات موجود در کربوهیدرات، لیپید و فسفولیپید، عنصر دیگری نیز دارند. به‌عبارت دیگر در ساختار آنها علاوه بر کربن، هیدروژن، اکسیژن و نیتروژن؛ فسفر نیز وجود دارد.

با مولکول دنا (DNA) در سال‌های قبل آشنا شدید. این مولکول، یک نوع نوکلئیک اسید است که اطلاعات وراثتی را در خود ذخیره می‌کند.

جمع بندی گفتار 2 فصل 1 زیست دهم

در ابتدای این مقاله از سایت بایوبنام، آموزش ویدیویی گفتار دو فصل یک زیست 10 را ارائه دادیم. مدرس این ویدیوی آموزشی، سرکار خانم دکتر الهه بنام، رتبه 37 کنکور تجربی هستند. پس از آن سعی کردیم با دسته‌بندی درست و بیانی شیوا، تمام مطالب و نکات زیست دهم فصل اول گفتار دوم را پوشش دهیم.

«هفت ویژگی تمام جانداران» و «مولکول‌های زیستی»، دو موضوعی بود که به آنها پرداختیم. چنانچه نظر و پیشنهادی دارید، خوشحال می‌شویم با ما در میان بگذارید.

سعید نوراللهی

من سعید نوراللهی هستم، متخصص تولید محتوا و سئو با بیش از یک دهه تجربه در حوزه آموزش و کنکور. سال‌ها در زمینه بهینه‌سازی و مدیریت محتوای سایت‌های آموزشی فعالیت کرده‌ام و تمرکزم روی ارائه محتوای علمی و کاربردی برای دانش‌آموزان و داوطلبان کنکور است.