گفتار 3 فصل 5 زیست یازدهم [آموزش و تدریس ویدیویی]

گفتار 3 فصل 5 زیست یازدهم را با آموزش و تدریس ویدیویی و توضیح به بهترین شکل یاد بگیرید. تدریس به‌روز این گفتار همراه با آموزش ویدیویی «دکتر الهه بنام» را در سایت آموزش زیست، رایگان ببینید.

بدن انسان دارای سه خط دفاعی است که دو تا از آنها غیر اختصاصی هستند. به‌عبارت دیگر، واکنش آنها در برابر تمام میکروب‌ها و عوامل بیمازی‌زا به یک شکل است. در سومین خط دفاعی، میکروب‌ها با دفاع اختصاصی روبرو می‌شوند. نوبت آن است که به آموزش سومین گفتار از پنجمین فصل زیست 11 بپردازیم.

در ابتدا، ویدیوی آموزشی این بخش را مشاهده می‌کنیم.

فیلم تدریس گفتار 3 فصل 5 زیست یازدهم

آموزش ویدیویی بخشی از «گفتار سوم فصل پنجم زیست یازدهم» را در پایین قرار داده‌ایم. مدرس این قسمت، خانم دکتر الهه بنام، رتبه 37 کنکور تجربی هستند.

در ابتدا با نحوه عملکرد لنفوسیت‌های T و B آشنا می‌شویم. پس از آن، پاسخ اولیه و ثانویه را در ایمنی اختصاصی یاد می‌گیریم. در مرحله بعدی، نوبت به بررسی بیماری ایدز، دوران نهفتگی و نحوه انتقال آن می‌رسد. «حساسیت» و «بیماری‌های خود ایمنی» دو موضوع دیگری است که قرار است به بررسی آنها بپردازیم.

بیشتر بدانید: آموزش فصل پنجم زیست یازدهم

سومین خط دفاعی: دفاع اختصاصی؛ گفتار سوم فصل پنجم زیست یازدهم

دفاع اختصاصی به نوع عامل بیگانه بستگی دارد و تنها بر همان عامل موثر است. به عنوان مثال، پاسخ ایجاد شده علیه میکروب کزاز، بر سایر میکروب‌ها اثری ندارد.

لنفوسیت‌ها، وظیفه شناسایی عامل غیر خودی به‌طور اختصاصی را بر عهده دارند.

لنوفسیت‌ها و شناسایی پادگن

دفاع اختصاصی به وسیله لنوفسیت‌های B و T انجام می‌شود. هر دو نوع لنفوسیت در مغز استخوان تولید می‌گردند. آنها در ابتدا نابالغ‌اند؛ یعنی، توانایی شناسایی عامل بیگانه را ندارند.

لنفوسیت‌های B در همان مغز استخوان و لنفوسیت‌های T در تیموس بالغ می‌شوند. به این ترتیب، توانایی شناسایی عامل بیگانه را به دست می‌آورند.

تیموس در دوران نوزادی و کودکی فعالیت زیادی دارد. رفته رفته از فعالیت آن کاسته می‌شود و اندازه آن تحلیل می‌رود.

به مولکول‌هایی که این لنفوسیت‌ها شناسایی می‌کنند، پادگن (آنتی ژن) می‌گویند.

لنفوسیت‌ها چگونه پادگن را شناسایی می‌کنند؟

هر لنفوسیت B یا T در سطح خود، گیرنده‌های پادگن دارد که همگی از یک نوع‌اند. هر گیرنده اختصاصی عمل می‌کند و فقط می‌تواند به یک نوع پادگن متصل شود. به این ترتیب، پادگن شناسایی می‌شود.

بیشتر بدانید: تدریس گفتار یک فصل پنج زیست یازدهم

نحوه عملکرد لنفوسیت B گفتار 3 فصل 5 زیست یازدهم

لنفوسیت B پادگن سطح میکروب‌ها یا ذرات محلول مثل سم میکروب‌ها را شناسایی می‌کند.

از میان لنفوسیت‌های B با گیرنده‌های مختلف، یک لنفوسیت می‌تواند پادگن را شناسایی کند. این لنفوسیت به سرعت تکثیر می‌شود و یاخته‌هایی به نام پادتن ساز (پلاسموسیت) را پدید می‌آورد.

یاخته پادتن ساز، پادتن ترشح می‌کند. پادتن همراه مایعات بین یاخته‌ای، خون و لنف به گردش در می‌آید. هرجا با میکروب یا پادگن‌های محلول برخورد کرد آن را نابود، یا بی‌اثر می‌سازد.

پادتن‌ها مولکول‌هایی Y شکل و از جنس پروتئین‌اند. هر پادتن دو جایگاه برای اتصال به پادگن دارد.

هر لنفوسیت B می‌تواند پس از تبدیل به پادتن‌ساز، پادتنی مشابه با گیرنده خود ترشح کند. با ادامه گفتار 3 فصل 5 زیست یازدهم همراه بایوبنام باشید.

پادتن، با روش‌های زیر می‌تواند پادگن را بی‌اثر یا نابود کند:

• فعال کردن پروتئین‌های مکمل که منجر به نابودی یاخته می‌شود.
• رسوب دادن پادگن‌های محلول
• به هم چسباندن میکروب‌ها
• خنثی سازی

سه روش «رسوب دادن پادگن‌های محلول»، «به هم چسباندن میکروب‌ها» و «خنثی سازی»، باعث افزایش بیگانه‌خواری می‌شوند.

از پادتن‌ها می‌توان به عنوان دارو نیز استفاده کرد. به پادتن آماده، سرم می‌گویند. در زخم‌های شدید، احتمال فعالیت باکتری کزار وجود دارد. از این‌رو، می‌توان در این موارد از سرم ضدّ کزاز استفاده کرد. پادزهر سمّ مار که بعد از مارگزیدگی استفاده می‌شود هم، حاوی پادتن‌هایی است که سمّ مار را خنثی می‌کنند.

نحوه عملکرد لنفوسیت T

لنفوسیت T یاخته‌های خودی را که تغییر کرده‌اند، نابود می‌کند. از آنها می‌توان به یاخته‌های سرطانی یا آلوده به ویروس اشاره کرد. این لنفوسیت همچنین به یاخته‌های بخش پیوند شده حمله می‌کند. لنفوسیت T پس از شناسایی پادگن تکثیر می‌شود و لنفوسیت‌های T کشنده را پدید می‌آورد.

لنفوسیت‌های T کشنده به یاخته هدف متصل می‌شوند. آنها با ترشح پرفورین و آنزیم، «مرگ برنامه ریزی شده» را به راه می‌اندازند.

فعالیت 7 صفحه 74 گفتار 3 فصل 5 زیست یازدهم

آنفلوانزای پرندگان را ویروسی پدید می‌آورد که می‌تواند سایر گونه‌ها، از جمله انسان را نیز آلوده کند. این ویروس به شش‌ها حمله می‌کند و سبب می‌شود دستگاه ایمنی بیش از حد معمول فعالیت کند. بدین ترتیب، به تولید انبوه و بیش از اندازه لنفوسیت‌های T می‌انجامد.

الف) علت مرگ بر اثر آلودگی با این ویروس را چگونه توجیه می‌کنید؟

ب) چه راهی را برای کنترل این بیماری در جمعیت‌ها پیشنهاد می‌کنید؟

جواب فعالیت 7 صفحه 74 زیست یازدهم

الف) این ویروس ایجاد اختلالات حاد تنفسی کرده و بیشتر عفونت‌های بعدی، سبب مرگ فرد می‌شوند.

ب) با رعایت اصول بهداشتی، دفن پرندگان بیمار مرده، پخت کامل فرآورده‌های به دست آمده از پرندگان، استفاده از دستکش و ماسک برای افرادی که با پرندگان برخورد دارند و واکسیناسیون آنها.

پاسخ اولیه و ثانویه در ایمنی اختصاصی گفتار 3 فصل 5 زیست یازدهم

فرایند دفاع اختصاصی برای شناسایی پادگن و تکثیر لنفوسیت‌ها، نیاز به زمان دارد. از این‌رو، بر خلاف دفاع غیر اختصاصی، دفاع سریعی نیست. با این حال، یک نکته کلیدی در اینجا وجود دارد. پادگنی را در نظر بگیرید که قبلا به بدن وارد شده است. اگر این پادگن دوباره وارد بدن شود، پاسخ دفاع اختصاصی نسبت به قبل سریع‌تر و قوی‌تر است.

لنفوسیت‌های خاطره

دستگاه ایمنی دارای «حافظه» است. وقتی به پادگنی برخورد کند، خاطره آن برخورد را نگه خواهد داشت. به این ترتیب، پادگنی که برای دفعات بعدی به بدن وارد شود، سریع‌تر شناسایی می‌شود. به نظر شما، این سازوکار به چه صورت است؟

وقتی لنفوسیت، پادگنی را شناسایی می‌کند، تکثیر می‌شود. در این حین، علاوه بر لنفوسیت‌های عمل کننده (پادتن‌ساز یا T کشنده)، یاخته‌های دیگری به نام لنفوسیت‌های خاطره پدید می‌آیند. این لنفوسیت‌ها تا مدت‌ها در خون باقی می‌مانند و این نکته‌ای است که باید از گفتار 3 فصل 5 زیست یازدهم به یاد بسپارید.

وجود تعداد زیادی لنفوسیت خاطره در خون، کمک می‌کند تشخیص پادگن سریع‌تر صورت پذیرد. همچنین برای برخوردهای بعدی، تعداد بیشتری لنفوسیت خاطره پدید آید.

فعالیت 8 صفحه 75 زیست یازدهم

علت شدیدتر بودن پاسخ ایمنی در برخورد دوم نسبت به برخورد اول چیست؟

جواب فعالیت 8 صفحه 75 زیست یازدهم

به علت وجود تعداد زیادتری سلول خاطره در خون، تشخیص آنتی ژن سریع‌تر و شدیدتر صورت می‌گیرد.

ایمنی فعال و غیر فعال

از خاصیت حافظه‌دار بودن دفاع اختصاصی، در واکسیناسیون استفاده می‌شود. کافی است یک‌بار میکروب را در شرایط کنترل شده به دستگاه ایمنی معرفی کنیم. با این کار، یاخته‌های خاطره پدید می‌آیند. حال فرض کنید که میکروب معرفی شده، دوباره به بدن وارد شود. دستگاه ایمنی، این میکروب را قبل از اینکه فرصت عمل پیدا کند، از پای در می‌آورد.

واکسن، میکروب ضعیف شده، کشته شده، پادگن میکروب یا سم خنثی شده آن است. با وارد کردن آن به بدن، یاخته‌های خاطره پدید می‌آید.

به همین علت است که به ایمنی حاصل از واکسن، ایمنی فعال می‌گویند. در مقابل، ایمنی حاصل از سرم، ایمنی غیر فعال است. چون پادتن در بدن تولید نشده و یاخته خاطره‌ای نیز پدید نیامده است. در رابطه با ایمنی فعال و غیر فعال گفتار 3 فصل 5 زیست یازدهم فکر می‌کنید چه تست‌هایی ممکن است در کنکور بیاید؟

فعالیت 9 صفحه 76 زیست یازدهم

الف) تحقیق کنید که کودکان ایرانی چه واکسن‌هایی را دریافت می‌کنند؟ در چه زمانی؟

ب) چرا بعضی از واکسن‌ها را باید تکرار کرد؟

جواب فعالیت 9 صفحه 76 زیست یازدهم

الف) کودکان در ایران برای بیماری‌های سل، هپاتیت B، فلج اطفال، دیفتری، کزاز، سیاه سرفه، سرخک و اوریون از زمان تولد به بعد واکسینه می‌شوند.

ب) تا سلول‌های خاطره و پادتن بیشتری تولید شود. علاوه بر این طول عمر سلول‌های خاطره متفاوت است و ممکن است از بین بروند و باید تولید مداوم آنها صورت گیرد.

بیشتر بدانید: تدریس گفتار دو فصل پنج زیست یازدهم

ایدز، نگاهی دقیق‌تر به ایمنی اختصاصی

نقص ایمنی اکتسابی، نوعی بیماری است که به اختصار به آن ایدز (AIDS) می‌گویند. ویروس این بیماری، HIV نام دارد. در این بیماری، عملکرد در دستگاه ایمنی فرد، دچار نقص می‌شود. از این‌رو، این افراد حتی درصورت ابتلا به کم‌خطرترین بیماری‌های واگیر ممکن است با مرگ روبرو شوند.

دوران نهفتگی و تشخیص

ویروس ایدز پس از ورود به بدن، ممکن است بین 6 ماه تا 15 سال نهفته باقی بماند. در طول این مدت، فرد علائم بیماری ندارد. به‌عبارت دیگر، چنین فردی آلوده به HIV است؛ بدون آنکه بیمار باشد و یا علائمی از آن نشان دهد.

تنها راه تشخیص این بیماری، انجام آزمایش پزشکی است. فرد آلوده یا بیمار می‌تواند این ویروس را به دیگران منتقل کند. به‌عبارت دیگر، افراد مبتلا بدون داشتن هیچ گونه علائمی می‌توانند دیگران را به HIV آلوده سازند. بنابراین، انتشار ویروس ساده‌تر و سریع‌تر از آنچه که فکر کنید اتفاق می‌افتد.

نحوه انتقال ایدز گفتار 3 فصل 5 زیست یازدهم

انواع رایج انتقال HIV، رابطه جنسی، مایعات بدن، خون و فراورده‌های خونی آلوده است. در مرحله بعدی، استفاده از هر نوع اشیای تیز و برنده که به خون آلوده به ویروس آغشته باشند، خطر انتقال را در بر دارد. از این اشیا می‌توان به سرنگ یا تیغ مشترک، خالکوبی و سوراخ کردن گوش با سوزن مشترک اشاره کرد.

مادر آلوده به ویروس HIV، می‌تواند در جریان بارداری، زایمان و شیردهی، ویروس را به فرزند خود منتقل کند.

دست دادن، روبوسی، نیش حشرات، آب و غذا، این ویروس را منتقل نمی‌کنند.

انتقال ویروس از طریق ترشحات بینی، بزاق، خلط، عرق و اشک، یا از طریق ادرار و مدفوع ثابت نشده است. تا به حال، درمانی قطعی برای ایدز یافت نشده است. بهترین راه مقابله با این بیماری، پیشگیری و افزایش آگاهی عمومی است.

لنوفسیت T کمک کننده

دستگاه ایمنی چگونه در ایدز آسیب می‌بیند؟

علت بیمازی ایدز، حمله ویروس به لنفوسیت‌های T و از پای درآوردن آنهاست.

چرا از بین رفتن لنفوسیت‌های T به تضعیف کل دستگاه ایمنی، حتی لنفوسیت‌های B می‌انجامد؟ فعالیت لنفوسیت T چه ارتباطی با لنفوسیت B دارد؟

با پاسخ به این سوال، مدل دقیق‌تری از نحوه عمل دستگاه ایمنی را درک می‌کنیم. HIV نه به همه لنفوسیت‌های T، بلکه به نوع خاصی از آنها حمله می‌کند. فعالیت لنفوسیت‌های B و دیگر لنفوسیت‌های T به کمک این نوع خاص انجام می‌شود. از این‌رو، لنفوسیت T کمک کننده نام دارند. ویروس با از بین بردن این لنفوسیت‌ها، عملکرد لنفوسیت‌های B و T و در نتیجه سیستم ایمنی را مختل می‌کند.

با ادامه گفتار 3 فصل 5 زیست یازدهم همراه بایوبنام باشید.

حساسیت

دستگاه ایمنی به همه مواد خارجی پاسخ نمی‌دهد. مثلا دستگاه ایمنی به حضور میکروب‌های مفید در دستگاه گوارش پاسخ نمی‌دهد. به عدم پاسخ دستگاه ایمنی در برابر عامل‌های خارجی، تحمل ایمنی می‌گویند.

در اطراف ما مواد گوناگونی وجود دارد که بی‌خطرند. بنابراین، دستگاه ایمنی نسبت به آنها تحمل دارد. دستگاه ایمنی برخی افراد ممکن است به این مواد بی‌خطر واکنش نشان دهد و پاسخ ایمنی ایجاد شود. در چنین حالتی می‌گوییم که این فرد، نسبت به آن ماده حساسیت دارد. به ماده‌ای که باعث حساسیت شده است، حساسیت‌زا می‌گویند.

پاسخ دستگاه ایمنی به ماده حساسیت‌زا، ترشح هیستامین از ماستوسیت‌ها و بازوفیل‌هاست. در نتیجه ترشح هیستامین، علائم شایع حساسیت ایجاد می‌شوند:

• قرمزی
• آب ریزش از بینی

بیماری‌های خود ایمنی

گاهی دستگاه ایمنی یاخته‌های خودی را به عنوان غیر خودی شناسایی می‌کند. بنابراین به آنها حمله کرده و باعث بیماری می‌شود. به این نوع بیماری‌ها، بیماری خودایمنی می‌گویند.

دیابت نوع یک، مثالی از بیماری خود ایمنی است. در این بیماری، دستگاه ایمنی به یاخته‌های تولیدکننده انسولین حمله می‌کند و آنها را از بین می‌برد.

ام.اس. یکی دیگر از بیماری‌های خود ایمنی است. در این بیماری، میلین اطراف یاخته‌های عصبی در مغز و نخاع مورد حمله دستگاه ایمنی قرار می‌گیرد. لازم به ذکر است که در قسمت‌هایی نیز، میلین از بین می‌رود. بنابراین، در ارتباط دستگاه عصبی مرکزی با بقیه بدن اختلال ایجاد می‌شود.

جمع بندی گفتار 3 فصل 5 زیست یازدهم

در ابتدای این مقاله از سایت بایوبنام، آموزش ویدیویی گفتار سه فصل پنج زیست 11 را ارائه دادیم. مدرس این ویدیوی آموزشی، سرکار خانم دکتر الهه بنام، رتبه 37 کنکور تجربی هستند. پس از آن سعی کردیم با دسته‌بندی درست و بیانی شیوا، تمام مطالب و نکات زیست یازدهم فصل پنجم گفتار سوم را پوشش دهیم.

لازم به ذکر است که جواب فعالیت‌های کتاب درسی را نیز در این مقاله آورده‌ایم. چنانچه نظر و پیشنهادی دارید، از طریق بخش نظرات با ما در میان بگذارید.

سعید نوراللهی

من سعید نوراللهی هستم، متخصص تولید محتوا و سئو با بیش از یک دهه تجربه در حوزه آموزش و کنکور. سال‌ها در زمینه بهینه‌سازی و مدیریت محتوای سایت‌های آموزشی فعالیت کرده‌ام و تمرکزم روی ارائه محتوای علمی و کاربردی برای دانش‌آموزان و داوطلبان کنکور است.