گفتار 2 فصل 5 زیست یازدهم [آموزش و تدریس ویدیویی]

گفتار 2 فصل 5 زیست یازدهم را با آموزش و تدریس ویدیویی و توضیح به بهترین شکل یاد بگیرید. تدریس به‌روز این گفتار همراه با آموزش ویدیویی «دکتر الهه بنام» را در سایت بایوبنام، رایگان ببینید.

در گفتار قبلی یاد گرفتیم که پوست و ترشحات آن، نخستین خط دفاعی بدن هستند. بعضی مواقع عوامل بیماری‌زا و یا جراحت‌ها، می‌توانند از این سد عبور کنند. در این صورت، ما نیاز به واکنش‌های عمومی اما سریع داریم. نوبت آن است که به آموزش دومین گفتار از پنجمین فصل زیست 11 بپردازیم.

در ابتدا، ویدیوی آموزشی این بخش را مشاهده می‌کنیم.

فیلم تدریس گفتار 2 فصل 5 زیست یازدهم

آموزش ویدیویی بخشی از «گفتار دوم فصل پنجم زیست یازدهم» را در پایین قرار داده‌ایم. مدرس این قسمت، خانم دکتر الهه بنام، رتبه 37 کنکور تجربی هستند.

در ابتدا با بیگانه‌خوارها و سپس گویچه‌های سفید آشنا می‌شویم. پس از آن به بررسی پروتئین‌های مکمل و اینترفرون می‌پردازیم. «پاسخ التهابی» و «تب» دو موضوع دیگری است که قرار است یاد بگیریم.

بیشتر بدانید: آموزش فصل پنجم زیست یازدهم

دومین خط دفاعی و اجزای آن؛ گفتار دوم فصل پنجم زیست یازدهم

اگر میکروبی بتواند از نخستین خط دفاعی عبور کند، یاخته‌های بدن ما چگونه با آن مبارزه می‌کنند؟ جواب این سوال را جانورشناسی به نام ایلیا مچنیکوف، حدود 200 سال پیش به دست آورد.

او برای نخستین بار، درون بدن لارو ستاره دریایی، یاخته‌هایی را دید که شبیه آمیب بودند. این یاخته‌ها حرکت می‌کردند و مواد اطراف خود را می‌خوردند. مچنیکوف فکر کرد که شاید این یاخته‌ها میکروب‌ها و ذرات خارجی را هم می‌خورند و در دفاع نقش دارند. اگر چنین باشد، باید بتوانند ذره‌ای را که از خارج به بدن لارو وارد شده است نابود کنند.

او برای آزمودن فرضیه خود، خرده‌های ریزی از خارهای گل رز را به زیر پوست لارو وارد کرد و منتظر ماند. حدسش درست بود. تا صبح فردا، این یاخته‌های آمیبی شکل، اثری از خرده‌ها باقی نگذاشته بودند. مچنیکوف این یاخته‌ها را بیگانه‌خوار نامید.

قبل از اینکه بیگانه‌خوارهای بدن انسان به میکروب‌ها حمله کنند، ابتدا باید «بیگانه بودن» آن را تشخیص دهند. دستگاه ایمنی هر فرد، یاخته‌های «خودی» را می‌شناسد. بنابراین، تنها در برابر آنچه که «بیگانه» تشخیص بدهد، واکنش نشان می‌دهد.

دومین خط دفاعی بدن، بیگانه‌ها را بر اساس ویژگی‌های عمومی آنها شناسایی می‌کند. با این حساب، از نوع دفاع غیر اختصاصی است. دومین خط دفاعی، شامل موارد زیر است:

• بیگانه‌خوارها
• گویچه‌های سفید
• پروتئین‌ها
• پاسخ التهابی
• تب

در ادامه به بررسی هرکدام از آنها در گفتار 2 فصل 5 زیست یازدهم در سایت بایوبنام می‌پردازیم.

بیگانه‌خوارها (فاگوسیت‌ها)

انسان‌ها در بدن خود، انواع مختلفی از یاخته‌های بیگانه‌خوار را دارند. فاگوسیت‌ها در جای جای بدن ما قرار گرفته‌اند.

درشت خوار (ماکروفاژ)

درشت خوار یکی از بیگانه‌خوارهاست که در شش‌ها به شکل حبابکی یافت می‌شود. این بیگانه‌خوار در اندام‌های مختلف از جمله گره‌های لنفاوی حضور دارد و با میکروب‌ها مبارزه می‌کند.

ماکروفاژها مسئولیت از بین بردن یاخته‌های مرده بافت‌ها یا بقایای آنها را نیز بر عهده دارند. اگر یادتان باشد، در زیست دهم خواندیم که «کبد» و «طحال»، گویچه‌های قرمز مرده را پاکسازی می‌کنند. این کار، به وسیله درشت‌خوارهای این اندام‌ها انجام می‌شود.

بیگانه‌خوارهای دارینه‌ای

نوع دیگری از بیگانه‌خوارها، یاخته‌های دارینه‌ای نام دارند. این یاخته‌ها را به علت داشتن انشعابات دارینه مانند، به این نام می‌خوانند. یاخته‌های دارینه‌ای در بخش‌هایی از بدن که با محیط بیرون در ارتباط‌اند، به فراوانی یافت می‌شوند. از این مناطق می‌توان به پوست و لوله گوارش اشاره کرد. این یاخته‌ها علاوه بر بیگانه‌خواری، قسمت‌هایی از میکروب را در سطح خود قرار می‌دهند. سپس خود را به گره‌های لنفاوی نزدیک می‌رسانند تا این قسمت‌ها را به یاخته‌های ایمنی ارائه کنند. یاخته‌های ایمنی با شناختن این قسمت‌ها، میکروب مهاجم را شناسایی خواهند کرد.

ماستوسیت

ماستوسیت یکی دیگر از بیگانه‌خوارهاست. این بیگانه‌خوار درست مانند یاخته دارینه‌ای، در بخش‌هایی از بدن که با محیط بیرون در ارتباط است، به فراوانی یافت می‌شود. ماستوسیت‌ها ماده‌ای به نام هیستامین دارند. هیستامین رگ‌ها را گشاد و نفوذپذیری آنها را زیاد می‌کند. گشاد شدن رگ‌ها باعث افزایش جریان خون و حضور بیشتر گویچه‌های سفید می‌شود. نفوذپذیری بیشتر رگ‌ها موجب می‌شود تا خوناب که حاوی پروتئین‌های دفاعی است بیش از گذشته به خارج رگ نشت کند.

نوتروفیل بیگانه‌خوار دیگری است که از انواع گویچه‌های سفید است. در بخش گویجه‌های سفید از گفتار 2 فصل 5 زیست یازدهم آنها را بررسی خواهیم کرد.

بیشتر بدانید: تدریس گفتار یک فصل پنج زیست یازدهم

گویچه‌های سفید

در جریان بیماری‌های میکروبی، تعداد گویچه‌های سفید افزایش می‌یابد. بنابراین، بین این گویچه‌ها و میکروب‌ها ارتباط وجود دارد. گویچه‌های سفید در خون‌اند، ولی میکروب‌ها می‌توانند همه جا باشند. سوال این است که گویچه‌های سفید چگونه با میکروب‌های خارج از خون مبارزه می‌کنند؟ آیا آنها توانایی این را دارند که از خون خارج شوند؟

بعد از گذشت چند سال، روش‌های رنگ‌آمیزی و کار با میکروسکوپ به پیشرفت رسید. از این‌رو، دانشمندان توانستند این معما را حل کنند.دانشمندان مشاهده کردند که گویچه‌های سفید علاوه بر خون، در بافت‌های دیگر هم یافت می‌شوند. با این حساب، گویچه‌های سفید توانایی خروج از خون را دارند.

به فرایند عبور گویچه‌های سفید از دیواره مویرگ‌ها، تراگذری (دیاپدز) می‌گویند. «تراگذری»، از ویژگی‌های همه گویچه‌های سفید است.

در زیست دهم یاد گرفتیم که گویچه‌های سفید، انواع مختلفی دارند و به روش‌های مختلفی مبارزه می‌کنند. در این مقاله، قرار است آنهایی را بررسی کنیم که در دومین خط دفاعی نقش دارند.

فعالیت 3 صفحه 68 زیست یازدهم

در شکل زیر، انواع گویچه‌های سفید نشان داده شده است (مقیاس گویچه‌ها نسبت به هم رعایت نشده است). با توجه به آنچه که در سال قبل خوانده‌اید:

الف) نام هر یک را بیان کنید.

ب) سیتوپلاسم در کدام گویچه‌ها دانه دار و در کدام بدون دانه است؟

پ) تحقیق کنید که دانه‌ها از چه چیزی ساخته شده‌اند؟

جواب فعالیت 3 صفحه 68 گفتار 2 فصل 5 زیست یازدهم

پاسخ قسمت الف و ب:

پ) دانه‌ها انواع مختلفی دارند و بیشتر حاوی آنزیم‌های تجزیه کننده و مواد دیگرند.

نوتروفیل‌ها

نوتروفیل‌ها به محض مشاهده عامل بیمازی‌زا در بافت‌ها، با تراگذری خود را به آنها می‌رسانند. واکنش نوتروفیل‌ها به قدری سریع است که می‌توان آنها را به نیروهای واکنش سریع تشبیه کرد. از آنجا که نوتروفیل‌ها، مواد دفاعی زیادی حمل نمی‌کنند، چابکی و سرعت بالایی دارند. آنها با بیگانه‌خواری، عامل بیماری‌زا را نابود می‌کنند.

ائوزینوفیل‌ها

همه عوامل بیماری‌زا را نمی‌توان با بیگانه‌خواری از بین برد. عوامل بیماری‌زای بزرگ مانند کرم‌های انگل را در نظر بگیرید. این موارد، قابل بیگانه‌خواری نیستند. اینجاست که ائوزینوفیل‌ها با آنها مبارزه می‌کنند. ائوزینوفیل‌ها محتویات دانه‌های خود را به روی انگل می‌ریزند.

بازوفیل‌ها

بازوفیل‌ها، به مواد حساسیت‌زا پاسخ می‌دهند. دانه‌های این یاخته‌ها، «هیستامین» و ماده‌ای به نام هپارین دارند. هپارین، ضد انعقاد خون است.

مونوسیت‌ها

مونوسیت‌ها وقتی از خون خارج می‌شوند، تغییر می‌کنند. آنها ممکن است به دو نوع یاخته تبدیل شوند:

• درشت خوار
• یاخته‌های دندریتی

لنفوسیت‌ها

این یاخته‌ها انواع مختلفی دارند که بررسی تمام آنها، خارج از عهده این مقاله است. با این حال، با تعدادی از لنفوسیت‌ها در گفتار 2 فصل 5 زیست یازدهم آشنا خواهیم شد.

به لنفوسیتی که در دفاع غیر اختصاصی نقش دارد، یاخته کشنده طبیعی می‌گویند. آنها، یاخته‌های سرطانی و آلوده به ویروس را نابود می‌کنند. یاخته کشنده طبیعی، به یاخته سرطانی متصل می‌شود. با ترشخ پروتئینی به نام پرفورین، منفذی در غشا ایجاد می‌کند. سپس با وارد کردن آنزیمی به درون یاخته، باعث مرگ برنامه ریزی شده یاخته می‌شود.

در یاخته‌ها، برنامه‌ای وجود دارد که در صورت اجرای آن، یاخته می‌میرد. به این نوع مرگ، مرگ برنامه ریزی شده می‌گویند.

گروهی دیگر از لنفوسیت‌ها وجود دارند که در دفاع اختصاصی نقش دارند. نام آنها لنفوسیت‌های B و T است. در گفتار بعدی مفصل با آنها آشنا خواهیم شد.

فعالیت 4 صفحه 69 زیست یازدهم

یک گسترش آماده خون را با میکروسکوپ مشاهده و انواع گویچه‌های سفید را در آن مشاهده کنید.

جواب فعالیت 4 صفحه 69 زیست یازدهم

پاسخ این سوال با توجه به مشاهدات دانش آموزان متفاوت است.

پروتئین‌ها

علاوه بر یاخته‌ها، پروتئین‌ها هم می‌توانند در ایمنی بدن موثر واقع شوند. آنها از دو طریق می‌توانند به بدن در برابر عوامل بیماری‌زا یاری برسانند.

پروتئین‌های مکمل

پروتئین‌های مکمل، گروهی از پروتئین‌های خون (محلول در خوناب)اند. این پروتئین‌ها در فرد غیر آلوده به صورت غیرفعال‌اند. با این حال، اگر میکروبی به بدن نفوذ کند، فعال می‌شوند. واکنش فعال شدن آنها به صورت زنجیره‌ای است. وقتی یک پروتئین مکمل فعال شود، دیگری را فعال می‌کند و با همین رویه چرخه ادامه پیدا می‌کند.

پروتئین‌های فعال شده همراه با یکدیگر و گروهی می‌توانند مفید باشند. آنها با ایجاد ساختارهای حلقه مانند در غشای میکروب‌ها، منافذی را به وجود می‌آورند. این منافذ عملکرد غشای یاخته‌ای میکروب را در کنترل ورود و خروج مواد از بین می‌برند. سرانجام، یاخته بیگانه می‌میرد.

در نظر بگیرید که پروتئین‌های مکمل روی میکروب قرار گرفته‌اند. در این حالت، بیگانه‌خواری میکروب آسان‌تر انجام می‌شود.

اینترفرون

یکی دیگر از روش‌های دفاع، ترشح پروتئینی به نام اینترفرون است.

اینترفرون نوع یک از یاخته آلوده به ویروس ترشح می‌شود. علاوه بر یاخته آلوده، بر یاخته‌های سالم مجاور هم اثر می‌کند و آنها را در برابر ویروس مقاوم می‌کند.

اینترفرون نوع دو از یاخته‌های کشنده طبیعی و لنفوسیت‌های T ترشح می‌شود و درشت خوارها را فعال می‌کند. این نوع اینترفرون، نقش مهمی در مبارزه علیه یاخته‌های سرطانی دارد.

بیشتر بدانید: تدریس گفتار سه فصل پنج زیست یازدهم

پاسخ التهابی

به احتمال زیاد، تجربه زخمی شدن یا بریدگی را داشته‌اید. در این موارد، پوست آسیب می‌بیند و میکروب‌ها فرصتی برای نفوذ پیدا می‌کنند. از نشانه‌های التهاب می‌توان به موارد زیر در موضع آسیب دیده اشاره کرد:

• قرمزی
• تورم
• گرما
• درد

التهاب، پاسخی موضعی است که به دنبال آسیب بافتی بروز می‌کند. این پاسخ به از بین بردن میکروب‌ها، جلوگیری از انتشار آنها و تسریع بهبودی می‌انجامد.

التهاب چگونه ایجاد می‌شود؟

در التهاب، از ماستوسیت‌های آسیب دیده هیستامین رها می‌شود. به این ترتیب، جریان خون در رگ‌ها افزایش می‌یابد. به دنبال آن، گویچه‌های سفید بیشتری به موضع آسیب هدایت می‌شوند. در نتیجه، خوناب بیشتری به بیرون نشت می‌کند. پروتئین‌های مکمل که همراه با خوناب خارج شده‌اند، به باکتری‌ها متصل می‌شوند.

یاخته‌های دیواره مویرگ‌ها و درشت‌خوارها، پیک شیمیایی تولید می‌کنند. در اثر این پدیده، نوتروفیل‌ها و مونوسیت‌ها با تراگذری از خون خارج می‌شوند. نوتروفیل‌ها بیگانه‌خواری می‌کنند و مونوسیت‌ها به درشت‌خوار تبدیل می‌شوند.

مراحل فرایند التهاب:

1. ورود باکتری به بدن با زخمی شدن پوست.
2. ماستوسیت‌های آسیب دیده هیستامین (نقاط آبی) رها می‌کنند.
3. نوتروفیل‌ها و مونوسیت‌ها از مویرگ خارج می‌شوند.
4. پروتئین مکمل فعال شده به غشای باکتری متصل می‌شود.
5. درشت‌خوارها ضمن تولید پیک شیمیایی باکتری‌ها را بیگانه‌خواری می‌کنند.

نکته: شماره‌ها، رویدادهای فرایند التهاب را بدون درنظر گرفتن ترتیب زمانی نشان و توضیح داده‌اند. با ادامه گفتار 2 فصل 5 زیست یازدهم همراه بایوبنام باشید.

فعالیت 5 صفحه 71 زیست یازدهم

الف) علت قرمزی، تورم و گرم شدگی موضع التهاب را چگونه توضیح می‌دهید؟

ب) خروج خوناب بیشتر در محل التهاب از رگ چه اهمیتی دارد؟

در رابطه با چرک و مواد موجود در آن تحقیق کنید.

جواب فعالیت 5 صفحه 71 زیست یازدهم

الف) جریان خون بیشتر سبب قرمزی، خروج پلاسما سبب تورم و سوخت و ساز بالای سلول‌ها سبب گرمی باف می‌شود.

ب) سبب حرکت آسان‌تر سلول‌ها و پروتئین‌هایی می‌شود که در دفاع نقش دارند.

چرک شامل گلبول‌های سفید، ترشحات آنها، سلول‌ها و میکروب‌های کشته شده است.

تب

تب، یکی از نشانه‌های بیماری‌های میکروبی است. فعالیت‌های میکروب‌ها در دماهای بالا، کاهش پیدا می‌کند. «هیپوتالاموس» در پاسخ به بعضی ترشحات میکروب‌ها، دمای بدن را بالا می‌برد.

فعالیت 6 صفحه 71 زیست یازدهم

الف) تب چگونه بر فعالیت میکروب‌ها اثر می‌گذارد؟

ب) چرا تب‌های شدید خطرناک‌اند؟

جواب فعالیت 6 صفحه 71 زیست یازدهم

الف) به طور عمده از طریق غیرفعال سازی آنزیم‌ها و سایر پروتئین‌هایی که در میکروب‌ها نقش دارند، مانع از متابولیسم و رشد آنها می‌شوند.

ب) در دمای بیش از 41 درجه، فعالیت آنزیم‌های بدن کاهش یافته یا متوقف می‌شود. نرسیدن اکسیژن کافی به سلول‌ها، تغییر نفوذپذیری غشای سلول‌ها و برهم خوردن هومئوستازی نیز از پیامدهای آن است.

جمع بندی گفتار 2 فصل 5 زیست یازدهم

در ابتدای این مقاله از سایت بایوبنام، آموزش ویدیویی گفتار دو فصل پنج زیست 11 را ارائه دادیم. مدرس این ویدیوی آموزشی، سرکار خانم دکتر الهه بنام، رتبه 37 کنکور تجربی هستند. پس از آن سعی کردیم با دسته‌بندی درست و بیانی شیوا، تمام مطالب و نکات زیست یازدهم فصل پنجم گفتار دوم را پوشش دهیم.

لازم به ذکر است که جواب فعالیت‌های کتاب درسی را نیز در این مقاله آورده‌ایم. چنانچه نظر و پیشنهادی دارید، از طریق بخش نظرات با ما در میان بگذارید.

سعید نوراللهی

من سعید نوراللهی هستم، متخصص تولید محتوا و سئو با بیش از یک دهه تجربه در حوزه آموزش و کنکور. سال‌ها در زمینه بهینه‌سازی و مدیریت محتوای سایت‌های آموزشی فعالیت کرده‌ام و تمرکزم روی ارائه محتوای علمی و کاربردی برای دانش‌آموزان و داوطلبان کنکور است.