گفتار 1 فصل 2 زیست دهم [آموزش و تدریس ویدیویی]

گفتار 1 فصل 2 زیست دهم را با آموزش و تدریس ویدیویی و توضیح به بهترین شکل یاد بگیرید. تدریس به‌روز این گفتار همراه با آموزش ویدیویی «دکتر الهه بنام» را در سایت آموزش زیست، رایگان ببینید.

در فصل قبلی یاد گرفتیم که زیست شناسی چیست و گستره حیات تا چه حدودی است. پس از آن، با یاخته و بافت در بدن انسان آشنا شدیم. حال نوبت آن است که به آموزش اولین گفتار از دومین فصل زیست 10 بپردازیم. جالب است بدانید که لایه‌های مختلف لوله گوارش، از انواع بافت‌ها تشکیل شده‌اند.

در ابتدا، ویدیوی آموزشی این بخش را مشاهده می‌کنیم.

فیلم تدریس گفتار 1 فصل 2 زیست دهم

آموزش ویدیویی بخشی از «گفتار اول فصل دوم زیست دهم» را در پایین قرار داده‌ایم. مدرس این قسمت، خانم دکتر الهه بنام، رتبه 37 کنکور تجربی هستند.

لوله گوارش نقشی کلیدی در زندگی انسان‌ها دارد. در ابتدا با ساختار آن آشنا شده و سپس حرکات آن را بررسی می‌کنیم. بعد از آن به این قضیه می‌پردازیم که گوارش غذا چگونه درون این ساختار اتفاق میفتد.

بیشتر بدانید: آموزش فصل دوم زیست دهم

ساختار و عملکرد لوله گوارش؛ گفتار اول فصل دوم زیست دهم

دستگاه گوارش از لوله گوارش و اندام‌های دیگری که به آن مرتبط هستند، تشکیل شده است. قسمت‌های مختلف لوله گوارش را می‌توانید در شکل زیر مشاهده کنید. دو قسمت ابتدایی آن، حلق و مری هستند.

لوله گوارش، لوله پیوسته‌ای است که از دهان تا مخرج ادامه دارد. بنداره‌ (اسفنکتر)ها به ماهیچه‌های حلقوی می‌گویند که در قسمت‌هایی از لوله گوارش وجود دارند. این ماهیچه‌ها در تنظیم عبور مواد نقش دارند.

غده‌های بزاقی، پانکراس (لوزالمعده)، کبد (جگر) و کیسه صفرا با لوله گوارش مرتبط‌اند و در گوارش غذا نقش دارند. همانطور که می‌بینید جلوی پانکراس و کبد، نام دیگر آنها نوشته شده است. ممکن است در امتحان نهایی زیست دهم و یا کنکور، از نام دیگر آنها استفاده کنند.

ساختار لوله گوارش

دیواره بخش‌های مختلف لوله گوارش، ساختار تقریبا مشابهی دارند. این لوله از خارج به داخل، شامل چهار لایه زیر می‌شود:

• لایه بیرونی
• ماهیچه‌ای
• زیرمخاطی
• مخاطی

درست است که هر لایه از انواع بافت‌ها تشکیل می‌شود، با این حال، در همه آنها «بافت پیوندی سست» وجود دارد.

لایه بیرونی

لایه بیرونی در ناحیه شکمی قرار دارد. این لایه از لوله گوارش، بخشی از صفاق است. صفاق، پرده‌ای است که اندام‌های درون شکم را به هم وصل می‌کند. تصویر آن را در پایین می‌توانید مشاهده کنید.

لایه ماهیچه‌ای

لایه ماهیچه‌ای بخشی از دیواره لوله گوارش است. این لایه در سه نوع متفاوت وجود دارد که عبارت‌اند از:

• مخطط: در دهان، حلق، ابتدای مری و بنداره خارجی
• صاف: در بخش‌های دیگر لوله گوارش، یاخته‌های ماهیچه‌ای صاف به شکل حلقوی و طولی سازمان یافته‌اند.
• مورب: یک لایه در دیواره معده

زیرمخاط (لایه زیرمخاطی)

این لایه کمک می‌کند تا مخاط روی لایه ماهیچه‌ای بچسبد. در عین حال، مخاط می‌تواند به‌راحتی روی آن بلغزد و یا چین بخورد.

در لایه ماهیچه‌ای و زیرمخاط، شبکه‌ای از یاخته‌های عصبی وجود دارد.

مخاط (لایه زیرمخاطی)

مخاط دارای یاخته‌هایی از بافت پوششی است. از کارهای متفاوت لایه مخاطی در بخش‌های مختلف لوله گوارش، می‌توان به جذب و ترشح اشاره کرد.

بیشتر بدانید: تدریس گفتار دو فصل دو زیست دهم

حرکات لوله گوارش

انقباض ماهیچه‌های دیواره لوله گوارش، حرکات منظمی را در آن به‌وجود می‌آورد. لوله گوارش، دو حرکت «کرمی» و «قطعه قطعه کننده» دارد. در ادامه گفتار 1 فصل 2 زیست دهم هر کدام از آنها را بررسی می‌کنیم.

حرکات کرمی

در حرکات کرمی، ورود غذا لوله گوارش را گشاد و یاخته‌های عصبی دیواره لوله را تحریک می‌کند. یاخته‌های عصبی، ماهیچه‌های دیواره را به انقباض وادار می‌کنند. در نتیجه، یک حلقه انقباضی در لوله ظاهر می‌شود که غذا را به حرکت درمی‌آورد.

یکی دیگر از وظایف حرکت کرمی، مخلوط کنندگی است. این امر، زمانی به اوج خود می‌رسد که حرکت محتویات لوله با برخورد به یک بنداره، متوقف شود. چنین حالتی مثلا هنگامی رخ می‌دهد که محتویات معده به پیلور برخورد می‌کنند. در این صورت، حرکات کرمی فقط می‌توانند محتویات لوله را مخلوط کنند.

پیلور؛ بنداره بین معده و روده باریک است.

حرکات قطعه قطعه کننده

در حرکات قطعه قطعه کننده، بخش‌هایی از لوله به‌صورت یک در میان منقبض می‌شوند. سپس این بخش‌ها از حالت انقباض خارج و بخش‌های دیگر منقبض می‌شوند.

با تداوم این حرکات، محتویات لوله، ریزتر و بیشتر با شیره‌های گوارشی مخلوط می‌شوند.

فعالیت 1 صفحه 19 گفتار 1 فصل 2 زیست دهم

مری یک گوسفند یا گاو را تهیه و لایه‌های آن را مشاهده کنید.

جواب

مری گاو و گوسفند درست مانند مری انسان، از بیرون به داخل شامل این لایه‌هاست:

• لایه پیوندی سست
• ماهیچه‌ای
• زیرمخاط
• مخاط

گوارش غذا

برای این که غذا به مولکول‌های کوچک قابل استفاده برای بدن تبدیل شود، فرایندهای مکانیکی و شیمیایی لازم است. دستگاه گوارش در فرایند مکانیکی، غذا را آسیاب می‌کند. همچنین طی گوارش شیمیایی، مولکول‌های بزرگ به مولکول‌های کوچک تجزیه می‌شوند.

اگر با چند و چون فرایندهای گوارشی آشنا نیستید، نگران نباشید. در ادامه گفتار 1 فصل 2 زیست دهم از سایت بایوبنام، تمام جزئیات آنها را بررسی می‌کنیم.

گوارش در دهان

با ورود غذا به دهان، جویدن غذا و گوارش مکانیکی آن آغاز می‌شود. آسیاب‌شدن غذا به ذره‌های بسیار کوچک برای فعالیت بهتر آنزیم‌های گوارشی و اثر بزاق بر آن لازم است.

وظیفه ترشح بزاق بر عهده غده‌های بزاقی زیر است:

• بناگوشی
• زیرآرواره‌ای
• زیرزبانی

بزاق چیست و ترکیبات آن

بزاق، ترکیبی از آب، یون‌ها، انواعی از آنزیم‌ها و موسین است. در این قسمت از کتاب درسی زیست دهم، تنها به دو آنزیم «آمیلاز» و «لیزوزیم» اشاره شده است.

آنزیم آمیلاز: این آنزیم، به گوارش نشاسته کمک می‌کند.

لیزوزیم: وظیفه لیزوزیم، مشارکت در از بین بردن باکتری‌های درون دهان است.

موسین: گلیکوپروتئینی است که با جذب آب فراوان، «ماده مخاطی» درست می‌کند.

وظایف ماده مخاطی

دیواره لوله گوارش از دو جهت، می‌تواند آسیب ببیند:

• آسیب فیزیکی حاصل از تماس ذرات غذا
• صدمه شیمیایی (بر اثر اسید یا آنزیم)

وظیفه ماده مخاطی این است که دیواره لوله گوارش را از این آسیب‌ها حفظ می‌کند. در اصل، این ماده ذره‌های غذایی را به هم می‌چسباند و آنها را به توده‌ای لغزنده تبدیل می‌کند.

بلع غذا

هنگام بلع با فشار زبان، توده غذا به عقب دهان و داخل حلق رانده می‌شود. با رسیدن غذا به حلق، بلع به شکل غیرارادی، ادامه پیدا می‌کند. حلق، یک چهارراه است که با رسیدن غذا، تمامی راه‌های آن به جز مری بسته می‌شوند.

دیواره ماهیچه‌ای حلق با منقبض شدن و حرکت کرمی شکل خود، غذا را به مری می‌راند. حرکت کرمی، در مری نیز ادامه پیدا می‌کند. در نهایت، با شل‌شدن بنداره انتهای مری، غذا وارد معده می‌شود.

غده‌های مخاط مری، ماده مخاطی ترشح می‌کنند تا حرکت غذا آسان‌تر شود. با ادامه گفتار 1 فصل 2 زیست دهم همراه بایوبنام باشید.

گوارش در معده

به بخش کیسه‌ای شکل لوله گوارش، معده می‌گویند. دیواره معده، چین خوردگی‌هایی دارد که با پرشدن معده باز می‌شوند. این امر، کمک می‌کند تا غذای بلع شده در آن انبار شود. گوارش غذا در معده، در اثر شیره معده و حرکات آن انجام می‌شود.

کیموس، مخلوط حاصل از پایان گوارش در معده است. این مخلوط سرانجام با باز شدن بنداره پیلور، وارد ابتدای روده باریک می‌شود. به ابتدای روده باریک نیز، دوازدهه می‌گویند.

شیره معده

یاخته‌های پوششی مخاط معده، در بافت پیوندی زیرین فرو رفته‌اند و حفره‌های معده را به‌وجود می‌آورند. مجاری غده‌های معده، به این حفره‌ها راه دارند. یاخته‌های پوششی سطحی مخاط معده و برخی از یاخته‌های غده‌های آن، ماده مخاطی فراوانی ترشح می‌کنند. این ماده مخاطی، به شکل لایه ژله‌ای چسبناکی است که مخاط معده را می‌پوشاند.

یاخته‌های پوششی سطحی، بیکربنات نیز ترشح می‌کنند که لایه ژله‌ای حفاظتی را قلیایی می‌کند.

به این ترتیب، سد حفاظتی محکمی در مقابل اسید و آنزیم به وجود می‌آید.

یاخته‌های اصلی غده‌ها، آنزیم‌های معده را ترشح می‌کنند.

پپسین و پپسینوژن

به‌طور کلی، به پیش ساز پروتئازهای معده، پپسینوژن می‌گویند. کلریدریک اسید با اثری که روی پپسینوژن می‌گذارد، آن را به پپسین تبدیل می‌کند. پپسین پس از تولید می‌تواند روی پپسینوژن تاثیر بگذارد تا مقدار بیشتری پپسین تولید کند.

آنزیم پپسین، پروتئین‌ها را به مولکول‌های کوچک‌تر تجزیه می‌کند.

یاخته‌های کناری غده‌های معده

یاخته‌های کناری غده‌های معده، کلریدریک اسید و عامل (فاکتور) داخلی معده را ترشح می‌کنند.

عامل داخلی معده، برای ورود ویتامین B12 به یاخته‌های روده باریک ضروری است. این مورد از گفتار 1 فصل 2 زیست دهم را باید حسابی به خاطر بسپارید.

سوال: اگر یاخته‌های کناری غده‌های معده تخریب شده و یا معده برداشته شود، چه اتفاقی می‌افتد؟

از اولین عوارض، می‌توان به ساخته نشدن کلریدریک اسید اشاره کرد. جدای آن، فرد بیمار، به کم‌خونی خطرناکی دچار می‌شود. دلیل آن به ویتامین B12 برمی‌گردد. این ویتامین که برای ساختن گویچه‌های قرمز در مغز استخوان لازم است، در این شرایط جذب نمی‌شود. بنابراین، زندگی فرد به خطر می‌افتد.

با ورود غذا، معده اندکی انبساط می‌یابد و انقباض‌هایش آغاز می‌شود. این انقباض‌ها غذا را با شیره معده می‌آمیزند. نتیجه این امر، تشکیل کیموس معده است که با باز شدن بنداره پیلور، وارد دوازدهه می‌شود.

برگشت اسید معده (ریفلاکس)

اگر انقباض بنداره انتهای مری کافی نباشد، فرد دچار برگشت اسید می‌شود. می‌دانیم که حفاظت دیواره مخاط مری به اندازه معده و روده باریک نیست. بنابراین، در صورت برگشت اسید معده، مخاط مری به‌تدریج آسیب می‌بیند.

عوامل مختلفی می‌توانند برگشت اسید معده را تشدید کنند. بعضی از این عومل، عبارت‌اند از:

• سیگار کشیدن
• الکل
• رژیم غذایی نامناسب
• استفاده بیش از اندازه از غذاهای آماده
• تنش و اضطراب

فعالیت 2 صفحه 22 زیست دهم

آزمایشی طراحی کنید که نشان دهد آنزیم پپسین در حضور کلریدریک اسید، پروتئین سفیده تخم مرغ را گوارش می‌دهد. توجه کنید که آنزیم‌ها در دمای ویژه‌ای فعالیت می‌کنند.

جواب

آنزیم پپسین در حضور کلریدریک اسید و در دمای ویژه‌ای فعالیت دارد. بر این اساس پپسین در دمای حدود 37 درجه سانتی‌گراد و محیط اسیدی حداکثر فعالیت را دارد. برای انجام این آزمایش، سفیده تخم مرغ باید پخته شود.

در یک لوله آزمایش، 10 سی‌سی آنزیم پپسین وارد می‌کنیم. سپس به آن، قطره قطره کلریدریک اسید اضافه می‌کنیم تا pH آن به حدود 2 یا 3 برسد. حال یک تکه از سفیده تخم‌مرغ را به لوله اضافه می‌کنیم. این محلول را به مدت 24 ساعت در دمای 37 درجه (دمای بدن) درون دستگاه انکوباتور قرار می‌دهیم. پس از طی این زمان، می‌بینیم که سفیده تخم مرغ به‌کل تجزیه شده است.
در آزمایش دیگری همین مراحل را تکرار می‌کنیم. با این حال، به لوله آزمایش کلریدریک اسید اضافه نمی‌کنیم. پس از مدتی خواهیم دید که سفیده تخم‌مرغ، بسیار کم تجزیه شده است. پس نتیجه می‌گیریم که آنزیم پپسین در حضور کلریدریک اسید، در زمان کوتاه‌تر و با سرعت بیشتری سفیده تخم‌مرغ را تجزیه می‌کند.

گوارش در روده باریک

کیموس به‌تدریج وارد روده باریک می‌شود. مراحل پایانی گوارش به‌ویژه در دوازدهه اتفاق می‌افتد. صفرا، شیره‌های روده و لوزالمعده به دوازدهه می‌ریزند. این مواد با کمک حرکات روده، در گوارش نهایی کیموس نقش دارند.

حرکت‌های روده باریک

روده باریک با حرکت‌های خود، دو نقش اساسی را ایفا می‌کند. یکی گوارش مکانیکی و دیگری، پیش بردن کیموس در طول روده است. علاوه بر این دو، کیموس را در سراسر مخاط روده می‌گستراند. با این کار، تماس آن با شیره‌های گوارشی و یاخته‌های پوششی مخاط، افزایش پیدا می‌کند.

شیره روده

وظیفه ترشح شیره روده، بر روی روده باریک است. شیره روده از موارد مختلفی تشکیل می‌شود که عبارت‌اند از:

• موسین
• آب
• یون‌های مختلف از جمله بیکربنات
• آنزیم

صفرا

کبد، صفرا را می‌سازد. صفرا به خودی خود آنزیمی ندارد و ترکیبی از موارد زیر است:

• نمک‌های صفراوی
• بیکربنات
• کلسترول
• فسفولیپید

صفرا به دوازدهه می‌ریزد و به گوارش چربی‌ها کمک می‌کند. بیکربنات صفرا کمک می‌کند تا حالت اسیدی کیموس معده، خنثی شود.

سنگ کیسه صفرا و دلیل ایجاد آن

اگر ترکیبات صفرا در کیسه صفرا رسوب کنند، سنگ ایجاد می‌شود. رژیم غذایی پرچرب از دلایل اصلی در تشکیل سنگ کیسه صفراست.

شیره لوزالمعده

آنزیم‌ها و بیکربنات لوزالمعده به دوازدهه می‌ریزند. لوزالمعده، آنزیم‌های لازم برای گوارش شیمیایی انواع مواد را تولید می‌کند.

پروتئازهای لوزالمعده، درون روده باریک فعال می‌شوند. بیکربنات نیز، اثر اسید معده را خنثی می‌کند. بنابراین، دیواره دوازدهه از اثر اسید حفظ می‌شود. این اقدامات با همدیگر باعث می‌شوند که محیط مناسبی برای فعالیت آنزیم‌های لوزالمعده فراهم شود.

فعالیت 3 صفحه 23 زیست دهم

پروتئازهای لوزالمعده قوی و متنوع‌اند و می‌توانند خود لوزالمعده را نیز تجزیه کنند. فکر می‌کنید بدن چگونه از این مسئله جلوگیری می‌کند؟

جواب

بدن با دو روش از این امر جلوگیری می‌کند:

1. غیرفعال بودن آنزیم‌ها در پانکراس و فعال شدن آنها در روده
2. وجود عامل غیرفعال کننده تریپسین در پانکراس

بیشتر بدانید: تدریس گفتار سه فصل دو زیست دهم

گوارش کربوهیدرات‌ها

در فصل قبل یاد گرفتیم که کربوهیدرات‌ها، شامل مونوساکارید، دی ساکارید و پلی ساکارید می‌شوند. جالب است بدانید که انسان‌ها از انواع کربوهیدرات‌ها در رژیم غذایی خود استفاده می‌کنند. برای جذب مونوساکاریدها، نیازی به گوارش نیست.

دی ساکاریدها و پلی ساکاریدها برای این که جذب شوند، باید به مونوساکارید تبدیل شوند. این امر در طی فرایند گوارش امکان‌پذیر است. برویم که باقی گفتار 1 فصل 2 زیست دهم را نیز آموزش ببینیم.

واکنش آب کافت (هیدرولیز) مولکول‌های درشت

آنزیم‌های گوارشی با واکنش آب کافت (هیدرولیز)، مولکول‌های درشت را به مولکول‌های کوچک تبدیل می‌کنند. در آب کافت همراه با مصرف آب، پیوند بین مولکول‌ها شکسته می‌شود.

در شکل پایین، می‌توانید واکنش هیدرولیز را در تبدیل دی ساکارید به مونوساکارید مشاهده کنید.

گوارش پروتئین‌ها

برای اینکه جذب مواد انجام بگیرد، باید تا حد امکان به مولکول‌های کوچک تجزیه شوند. پپسین در ابتدا، گوارش پروتئین‌ها را در معده آغاز می‌کند.

پس از آن، پروتئازهای لوزالمعده و آنزیم‌های روده باریک دست به کار می‌شوند. در اثر این فعالیت‌ها در روده باریک، سرانجام، پروتئین‌ها به آمینواسیدها تجزیه می‌شوند.

گوارش تری گلیسریدها

تری گلیسریدها، فراوان‌ترین لیپیدهای رژیم غذایی هستند. لیپاز؛ آنزیمی است که وظیفه تجزیه تری گلیسریدها به واحدهای سازنده آن را بر عهده دارد.

صفرا و حرکات مخلوط کننده روده باریک، چربی‌ها را ریز می‌کنند. گوارش چربی‌ها، بیشتر در اثر فعالیت لیپاز لوزالمعده در دوازدهه انجام می‌شود.

فعالیت 4 صفحه 24 زیست دهم (اثر آمیلاز بزاق بر نشاسته)

مواد و وسایل لازم: یک گرم نشاسته، محلول لوگول، آب، 3 لوله آزمایش، جالوله‌ای، سه ظرف شیشه‌ای با حجم 150، 100 و 50 میلی‌لیتر، دماسنج، شعله گاز آزمایشگاه، توری و سه پایه

روش کار

1. یکی از افراد گروه، دهان خود را دو یا سه مرتبه با آب بشوید و سپس بزاق خود را درون ظرف شیشه‌ای تمیزی بریزد.
2. در یک ظرف شیشه‌ای 150 میلی‌لیتری، یک گرم نشاسته بریزید و به آن 100 میلی‌لیتر آب اضافه کنید.
3. سه لوله آزمایش تمیز بردارید و آنها را شماره‌گذاری کنید.
4. در لوله آزمایش شماره 1، دو میلی‌لیتر از محلول نشاسته و در لوله آزمایش شماره 2، یک میلی‌لیتر بزاق بریزید؛ سپس به محتویات هر لوله، یک قطره لوگول بیفزایید.
5. در لوله آزمایش شماره 3، دو میلی‌لیتر محلول نشاسته و دو میلی‌لیتر بزاق و یک قطره لوگول بریزید.
6. هر سه لوله آزمایش را با استفاده از حمام آب گرم، در دمای 37 درجه قرار دهید.

تغییرات را مشاهده و یادداشت کنید.

علت تغییراتی را که مشاهده کردید، توضیح دهید.

جواب

در لوله شماره 1، لوگول از طریق جذب سطحی، به مولکول‌های نشاسته جذب می‌شود. به‌تدریج رنگ شفاف محلول نشاسته و رنگ نارنجی (گوجه‌ای) لوگول به آبی تیره تبدیل می‌شود.

در لوله شماره 2 بعد از افزودن لوگول، تغییر رنگ ایجاد نمی‌شود. دلیلش این است که در اینجا فقط بزاق موجود است و نشاسته نداریم.

در لوله شماره 3، تغییر رنگ حاصل شده و رنگ آبی رفته‌رفته از بین می‌رود. در این لوله لوگول سبب تغییر رنگ محلول نمی‌شود؛ زیرا در آن، نشاسته تبدیل به ماده دیگری (مالتوز) شده است. مالتوز یک دی‌ساکارید است.

جمع بندی گفتار 1 فصل 2 زیست دهم

در ابتدای این مقاله از سایت بایوبنام، آموزش ویدیویی گفتار یک فصل دو زیست 10 را ارائه دادیم. مدرس این ویدیوی آموزشی، سرکار خانم دکتر الهه بنام، رتبه 37 کنکور تجربی هستند. پس از آن سعی کردیم با دسته‌بندی درست و بیانی شیوا، تمام مطالب و نکات زیست دهم فصل دوم گفتار اول را پوشش دهیم.

لازم به ذکر است که جواب فعالیت‌های کتاب درسی را نیز در این مقاله آورده‌ایم. چنانچه نظر و پیشنهادی دارید، از طریق بخش نظرات با ما در میان بگذارید.

سعید نوراللهی

من سعید نوراللهی هستم، متخصص تولید محتوا و سئو با بیش از یک دهه تجربه در حوزه آموزش و کنکور. سال‌ها در زمینه بهینه‌سازی و مدیریت محتوای سایت‌های آموزشی فعالیت کرده‌ام و تمرکزم روی ارائه محتوای علمی و کاربردی برای دانش‌آموزان و داوطلبان کنکور است.