گفتار 2 فصل 4 زیست یازدهم [آموزش و تدریس ویدیویی]

گفتار 2 فصل 4 زیست یازدهم را با آموزش و تدریس ویدیویی و توضیح به بهترین شکل یاد بگیرید. تدریس به‌روز این گفتار همراه با آموزش ویدیویی «دکتر الهه بنام» را در سایت بایوبنام، رایگان ببینید.

در گفتار قبلی با پیک شیمیایی و غده‌های بدن آشنا شدیم. غده های درون ریز، بخشی از دستگاه درون ریز هستند. نوبت آن است که به آموزش دومین گفتار از چهارمین فصل زیست 11 بپردازیم.

در ابتدا، ویدیوی آموزشی این بخش را مشاهده می‌کنیم.

فیلم تدریس گفتار 2 فصل 4 زیست یازدهم

آموزش ویدیویی بخشی از «گفتار دوم فصل چهارم زیست یازدهم» را در پایین قرار داده‌ایم. مدرس این قسمت، خانم دکتر الهه بنام، رتبه 37 کنکور تجربی هستند.

به‌طور کلی، پنج غده درون ریز اصلی داریم که در ابتدا به بررسی آنها پرداخته و سپس با سایر آنها آشنا می‌شویم. پس از آن، گوناگونی پاسخ یاخته‌ها به هورمون‌ها را یاد می‌گیریم. «تنظیم بازخوردی ترشح هورمون‌ها» و «ارتباط شیمیایی در جانوران» دو موضوع دیگری است که قرار است به بررسی آنها بپردازیم.

بیشتر بدانید: آموزش فصل چهارم زیست یازدهم

غده های درون ریز؛ گفتار دوم فصل چهارم زیست یازدهم

غده‌ها، بخش مهمی از دستگاه درون ریز هستند. این دستگاه، فعالیت‌های بدن را به وسیله هورمون‌ها تنظیم می‌کند. قرار است در این مقاله از سایت بایوبنام، غدد درون ریز و هورمون‌های آنها را در انسان بررسی کنیم.

هیپوفیز

غده هیپوفیز تقریبا به اندازه یک نخود است و با ساقه‌ای به هیپوتالاموس متصل است.

این غده درون یک گودی، در استخوانی از کف جمجمه جای دارد. غده هیپوفیز سه بخش دارد که پیشین، میانی و پسین نام دارند. عملکرد بخش میانی در انسان به خوبی شناخته نشده است.

بخش پیشین

بخش پیشین تحت تنظیم هیپوتالاموس، شش هورمون ترشح می‌کند. هیپوتالاموس توسط رگ‌های خونی با بخش پیشین ارتباط دارد و هورمون‌های آزادکننده و مهارکننده ترشح می‌کند. این هورمون‌ها باعث می‌شوند تا هورمون‌های بخش پیشین ترشح شوند یا ترشح آنها متوقف شود. از این‌رو، «غده هیپوتالاموس» نقش مهمی در تنظیم ترشح سایر غده‌ها برعهده دارد.

هورمون رشد

هورمون رشد، یکی از هورمون‌های بخش پیشین است. این هورمون با انجام رشد طولی استخوان‌های دراز، اندازه قد را افزایش می‌دهد. در نزدیکی دو سر استخوان‌های دراز، دو صفحه غضروفی وجود دارد که صفحات رشد نام دارند. یکی از موضوعاتی که ممکن است از گفتار 2 فصل 4 زیست یازدهم از آن تست مطرح شود، همین صفحات رشد است.

یاخته‌های غضروفی در این صفحات تقسیم می‌شوند.همزمان با تشکیل یاخته‌های جدیدتر، یاخته‌های استخوانی جانشین یاخته‌های غضروفی قدیمی‌تر می‌شوند. به این ترتیب، استخوان رشد می‌کند.

چندسال بعد از بلوغ، صفحات رشد از حالت غضروفی به استخوانی تبدیل می‌شوند. در این حالت، رشد استخوان متوقف می‌شود. به اصطلاح می‌گویند که صفحات رشد بسته شده‌اند. هورمون رشد تا زمانی که این صفحات باز هستند، می‌تواند قد را افزایش دهد.

پرولاکتین

پرولاکتین هورمون دیگر بخش پیشین است. این هورمون پس از تولد نوزاد، غدد شیری مادر را به تولید شیر وا می‌دارد. جالب است بدانید که این هورمون، وظایف دیگری را نیز بر عهده دارد.

هورمون پرولاکتین در دستگاه ایمنی و حفظ تعادل آب ایفای نقش می‌کند. این هورمون در مردان، در تنظیم فرایندهای دستگاه تولید مثل هم نقش دارد.

هورمون‌های محرک

هورمون‌های محرک، چهار هورمون دیگر بخش پیشین هستند. بخش پیشین با ترشح این هورمون‌ها، فعالیت سایر غدد را تنظیم می‌کند.

هورمون محرک تیروئید، فعالیت غده سپردیس (تیروئید) را تحریک می‌کند.

هورمون محرک فوق کلیه، روی غده فوق کلیه تاثیر می‌گذارد.

دو هورمون محرک غده‌های جنسی، LH و FSH نام دارند. این دو، کار غده‌های جنسی (تخمدان و بیضه) را تنظیم می‌کنند.

بخش پسین

بخش پسین، هیچ هورمونی نمی‌سازد. یاخته‌های عصبی هیپوتالاموس، هورمون‌های بخش پسین را تولید می‌کنند. این هورمون‌ها که در جسم یاخته‌ای ساخته شده‌اند، از طریق آسه‌ها به بخش پسین می‌رسند.

دو هورمون به نام‌های ضد ادراری و اکسی توسین، در هیپوتالاموس ساخته و در بخش پسین، ذخیره و ترشح می‌شوند. اولی را سال قبل یاد گرفتیم و با دومی در فصل 7 زیست 11 آشنا می‌شویم.

غده تیروئید

غده تیروئید شکلی شبیه به سپر داشته و در زیر حنجره قرار دارد.

این غده، دو نوع هورمون ترشح می‌کند:

• هورمون‌های تیروئیدی
• کلسی تونین

در ادامه گفتار 2 فصل 4 زیست یازدهم با آنها آشنا می‌شویم.

هورمون‌های تیروئیدی

هورمون‌های تیروئیدی شامل دو هورمون ید دار به نام‌های T₃ و T₄ است. دو هورمون ذکر شده، میزان تجزیه گلوکز و انرژی در دسترس را تنظیم می‌کنند. می‌دانیم که تجزیه گلوکز در همه یاخته‌های بدن رخ می‌دهد. بنابراین، تمامی آنها یاخته هدف این هورمون‌ها هستند.

دستگاه عصبی مرکزی در دوران جنینی و کودکی برای نموّ، نیازمند T₃ است. فقدان این هورمون، به اختلالات نمو دستگاه عصبی و عقب‌ماندگی ذهنی و جسمی جنین می‌انجامد.

اگر ید در غذا به مقدار کافی نباشد، آن گاه هورمون تیروئیدی به اندازه کافی ساخته نمی‌شود. در این حالت، غده هیپوفیز هورمون محرک تیروئید را ترشح می‌کند. اینگونه تیروئید رشد پیدا کرده تا ید بیشتری جذب کند. فعالیت بیشتر غده تیروئید، منجر به بزرگ شدن آن می‌شود که به آن گواتر می‌گویند.

ید در غذاهای دریایی فراوان است. مقدار ید موجود در فراورده‌های کشاورزی و دامی یک منطقه، به مقدار ید خاک بستگی دارد. در ایران، مانند بسیاری از کشورها، خاک معمولا کمبود ید دارد. بنابراین، برنامه‌های غذایی متکی به فراورده‌های غیر دریایی، نمی‌تواند فراهم کننده ید مورد نیاز بدن باشد.

فعالیت 1 صفحه 58 زیست یازدهم

استفاده از نمک ید دار می‌تواند ید مورد نیاز بدن را تامین کند. تحقیق کنید که نمک‌های ید دار در چه شرایطی خواص خود را حفظ می‌کنند و چه غذاهایی مانع جذب ید می‌شوند؟

جواب فعالیت 1 صفحه 58 گفتار 2 فصل 4 زیست یازدهم

برای حفظ ید در نمک ید دار باید نمک را در مدت زمان کمتر از یک سال مصرف کرد. همچنین آن را باید دور از نور و رطوبت و در ظرف‌های غیر فلزی تیره نگهداری کرد. در هنگام پخت، نمک در مرحله آخر باید اضافه گردد تا ید آن حفظ شود.

ترکیبات تیوسیانین از عواملی هستند که مانع از جذب ید می‌شوند و بیشتر در گیاهان خانواده کلم یافت می‌شود. سویا، ذرت و ارزن نیز مانع از جذب ید می‌گردند.

کلسی تونین

هورمون دیگر تیروئید، کلسی تونین است. اگر کلسیم در خوناب زیاد باشد، این هورمون، از برداشت کلسیم از استخوان‌ها جلوگیری می‌کند.

بیشتر بدانید: تدریس گفتار یک فصل چهار زیست یازدهم

غده‌های پاراتیروئید

غده‌های پاراتیروئید به تعداد چهار عدد، در پشت غده تیروئید قرار دارند. این غدد، هورمون پاراتیروئیدی ترشح می‌کنند.

هورمون پاراتیروئیدی در پاسخ به کاهش کلسیم خوناب ترشح شده و در هم ایستایی کلسیم نقش دارد. این هورمون، کلسیم را از ماده زمینه استخوان جدا و آزاد می‌کند. همچنین، بازجذب کلسیم را در کلیه افزایش می‌دهد.

یکی دیگر از کارهای هورمون پاراتیروئیدی، اثر بر ویتامین D است. این هورمون، ویتامین D را به شکلی تبدیل می‌کند که می‌تواند جذب کلسیم از روده را افزایش دهد. بنابراین، کمبود ویتامین D، باعث کاهش جذب کلسیم از روده می‌شود.

غده فوق کلیه

غده فوق کلیه روی کلیه قرار دارد و از دو بخش قشری و مرکزی تشکیل شده است. لازم به ذکر است که فعالیت این دو بخش، مستقل از همدیگر است.

بخش مرکزی

بخش مرکزی ساختار عصبی دارد. وقتی فرد در شرایط تنش قرار می‌گیرد، این بخش دو هورمون به نام‌های اپی‌نفرین و نور اپی‌نفرین ترشح می‌کند. این هورمون‌ها ضربان قلب، فشار خون و گلوکز خوناب را افزایش می‌دهند. علاوه بر اینها، نایژک‌ها را در شش‌ها باز می‌کنند. چنین تغییراتی، بدن را برای پاسخ‌های کوتاه مدت آماده می‌سازد.

بخش قشری

بخش قشری مسئول رسیدگی به تنش‌های طولانی مدت مانند غم از دست دادن نزدیکان است. این بخش در این موارد، با ترشح کورتیزول، پاسخ دیرپا می‌دهد. کار این هورمون، افزایش گلوکز خوناب است. اگر تنش‌ها به مدت زیادی ادامه یابد، کورتیزول دستگاه ایمنی را تضعیف می‌کند.

آلدوسترون، هورمون دیگر بخش قشری است. این هورمون، بازجذب سدیم را از کلیه افزایش می‌دهد. به دنبال بازجذب سذیم، آب هم بازجذب می‌شود و در نتیجه، فشار خون بالا می‌رود.

در گفتار 2 فصل 4 زیست یازدهم باید بدانید که بخش قشری، هورمون جنسی زنانه و مردانه را در هر دو جنس نیز ترشح می‌کند.

غده لوزالمعده گفتار 2 فصل 4 زیست یازدهم

غده لوزالمعده از دو قسمت برون ریز و درون ریز تشکیل شده است.

بخش برون ریز، آنزیم‌های گوارشی و بیکربنات را ترشح می‌کند. بخش درون ریز به صورت مجموعه‌ای از یاخته‌ها در بین بخش برون ریز قرار دارد. به این بخش و یاخته‌های آن، جزایر لانگرهانس می‌گویند.

گلوکاگون و انسولین

از بخش درون ریز لوزالمعده، دو هورمون به نام‌های گلوکاگون و انسولین ترشح می‌شوند. گلوکاگون در پاسخ به کاهش گلوکز خون ترشح و باعث تجزیه گلیکوژن به گلوکز در کبد می‌شود. به این ترتیب، قند خون را افزایش می‌دهد. انسولین در پاسخ به افزایش گلوکز خون ترشح می‌شود. این هورمون باعث ورود گلوکز به یاخته‌ها و ساخته شدن گلیکوژن می‌شود. انسولین به این ترتیب می‌تواند قند خون را کاهش دهد.

اگر یاخته‌ها قادر به دریافت گلوکز از خون نباشند، غلظت گلوکز خون افزایش می‌یابد. به همین علت، گلوکز و به دنبال آن آب وارد ادرار می‌شود. به چنین وضعیتی، دیابت شیرین می‌گویند.

در این نوع دیابت، یاخته‌ها از راه‌های دیگری انرژی خود را تامین می‌کنند. آنها یا از چربی‌ها یا از پروتئین‌ها انرژی به‌دست می‌آورند که منجر به کاهش وزن می‌شود. بر اثر تجزیه چربی‌ها، محصولات اسیدی تولید می‌شود. اگر این وضعیت درمان نشود، به اغما و مرگ منجر خواهد شد. علاوه بر آن، تجزیه پروتئین‌ها، مقاومت بدن را کاهش می‌دهد. از این‌رو، افراد مبتلا به دیابت باید بهداشت را بیش از پیش رعایت کنند. آنها باید مراقب زخم‌ها و سوختگی‌های هرچند کوچک باشند.

انواع دیابت

بیماری دیابت، دارای دو نوع است:

• نوع یک
• نوع دو

در نوع یک، انسولین ترشح نمی‌شود یا به اندازه کافی ترشح نمی‌شود. این بیماری، یک بیماری خود ایمنی است. در این بیماری، دستگاه ایمنی یاخته‌های ترشح کننده انسولین در جزایر لانگرهانس را از بین می‌برد. دیابت نوع یک را با تزریق انسولین می‌توان تحت کنترل درآورد.

در دیابت نوع دو، اشکال در تولید انسولین نیست و به مقدار کافی وجود دارد. با این حال، گیرنده‌های انسولین، به آن پاسخ نمی‌دهند. دیابت نوع دو از سن حدود چهل سالگی به بعد، در نتیجه چاقی و عدم تحرک در افرادی که زمینه بیماری را دارند، ظاهر می‌شود.

فعالیت 2 صفحه 61 گفتار 2 فصل 4 زیست یازدهم

تحقیق کنید که برای پیشگیری از دیابت نوع دو چه باید کرد؟

جواب فعالیت 2 صفحه 61 زیست یازدهم

داشتن رژیم غذایی مناسب و استفاده بیشتر از سبزیجات، ورزش و فعالیت بدنی، پیشگیری از افزایش وزن زیاد و کنترل دائمی قند خون.

سایر غدد درون ریز

غده اپی فیز یکی دیگر از غدد درون ریز مغز است. این غده در بالای برجستگی‌های چهارگانه قرار دارد و هورمون ملاتونین را ترشح می‌کند.

مقدار ترشح این هورمون در شب به حداکثر و در نزدیکی ظهر به حداقل می‌رسد. عملکرد این هورمون در انسان به خوبی مشخص نیست. با این حال پژوهش‌ها نشان می‌دهند که به تنظیم ریتم‌های شبانه‌روزی ارتباط دارد.

غده تیموس هورمون تیموسین ترشح می‌کند که در تمایز لنفوسیت‌ها نقش دارد. با این مبحث در فصل 5 آشنا خواهیم شد.

غده‌های جنسی نیز هورمون‌ها و عملکردهای ویژه‌ای دارند که موضوع فصل 7 است.

گوناگونی پاسخ‌های یاخته‌ها به هورمون‌ها

دو حالت ممکن است پیش بیاید:

• یک یاخته، چند هورمون را دریافت کند.
• چند یاخته، یک هورمون را دریافت کنند.

براساس نوع هورمون و نوع یاخته هدف، پیام پیک به عملکرد خاصی تفسیر می‌شود.

هورمون پاراتیروئیدی که کلسیم خون را افزایش می‌دهد را درنظر بگیرید. این هورمون وقتی به کلیه می‌رسد، بازجذب کلسیم را زیاد می‌کند. با این حال، همین هورمون در استخوان‌ها باعث تجزیه آنها شده تا کلسیم را آزاد کند.

تنظیم بازخوردی ترشح هورمون‌ها گفتار 2 فصل 4 زیست یازدهم

هورمون‌ها در عین اینکه در مقادیر خیلی کم ترشح می‌شوند، اثرات خود را برجای می‌گذارند. بنابراین، با تغییر هرچند کم در مقدار ترشح آنها، اثرات قابل ملاحظه‌ای را شاهد خواهیم بود. از این‌رو، ترشح هورمون‌ها باید به دقت تنظیم شود.

چرخه تنظیم بازخوردی، روش رایجی برای تنظیم ترشح هورمون‌هاست. این چرخه به دو صورت منفی و مثبت وجود دارد.

تنظیم بازخوردی منفی

در تنظیم بازخوردی منفی، افزایش مقدار یک هورمون یا تاثیرات آن، باعث کاهش ترشح همان هورمون می‌شود و بالعکس. بیشتر هورمون‌ها توسط بازخورد منفی تنظیم می‌شوند. تنظیم انسولین، مثالی از یک بازخورد منفی است.

در تنظیم بازخوردی مثبت، افزایش مقدار یک هورمون یا تاثیرات آن، باعث افزایش ترشح همان هورمون می‌شود. عملکرد اکسی توسین، توسط چرخه بازخوردی مثبت تنظیم می‌شود. با این فرایند هم در فصل 7 آشنا خواهیم شد.

ارتباط شیمیایی در جانوران

در دنیای جانوران، ارتباط شیمیایی تنها برای ارتباط بین یاخته‌ها نیست. جانوران از این طریق با افراد دیگر می‌توانند ارتباط برقرار کنند.

فرومون‌ها موادی هستند که از یک فرد ترشح می‌شوند. این مواد در فرد یا افراد دیگری از همان گونه، پاسخ‌های رفتاری ایجاد می‌کنند. مثلا زنبور از فرومون‌ها برای هشدار خطر حضور شکارچی به دیگران استفاده می‌کند. مارها از فرومون‌ها برای جفت‌یابی و گربه‌ها از آن برای تعیین قلمرو خود استفاده می‌کنند.

جمع بندی گفتار 2 فصل 4 زیست یازدهم

در ابتدای این مقاله از سایت بایوبنام، آموزش ویدیویی گفتار دو فصل چهار زیست 11 را ارائه دادیم. مدرس این ویدیوی آموزشی، سرکار خانم دکتر الهه بنام، رتبه 37 کنکور تجربی هستند. پس از آن سعی کردیم با دسته‌بندی درست و بیانی شیوا، تمام مطالب و نکات زیست یازدهم فصل چهارم گفتار دوم را پوشش دهیم.

لازم به ذکر است که جواب فعالیت‌های کتاب درسی را نیز در این مقاله آورده‌ایم. چنانچه نظر و پیشنهادی دارید، از طریق بخش نظرات با ما در میان بگذارید.

سعید نوراللهی

من سعید نوراللهی هستم، متخصص تولید محتوا و سئو با بیش از یک دهه تجربه در حوزه آموزش و کنکور. سال‌ها در زمینه بهینه‌سازی و مدیریت محتوای سایت‌های آموزشی فعالیت کرده‌ام و تمرکزم روی ارائه محتوای علمی و کاربردی برای دانش‌آموزان و داوطلبان کنکور است.