گفتار 2 فصل 3 زیست دهم [آموزش و تدریس ویدیویی]

گفتار 2 فصل 3 زیست دهم را با آموزش و تدریس ویدیویی به بهترین شکل یاد بگیرید. تدریس به‌روز این گفتار همراه با آموزش ویدیویی «دکتر الهه بنام» را در سایت آموزش زیست، رایگان ببینید.

در گفتار قبلی با سازوکار دستگاه تنفس در انسان آشنا شده و دریافتیم که برای کارایی بهتر باید با دستگاه گردش خون همکاری کند. حال نوبت آن است که به آموزش دومین گفتار از سومین فصل زیست 10 بپردازیم.

در ابتدا، ویدیوی آموزشی این بخش را مشاهده می‌کنیم.

فیلم تدریس گفتار 2 فصل 3 زیست دهم

آموزش ویدیویی بخشی از «گفتار دوم فصل سوم زیست دهم» را در پایین قرار داده‌ایم. مدرس این قسمت، خانم دکتر الهه بنام، رتبه 37 کنکور تجربی هستند.

در ابتدا ساختار شش‌ها و وظایف آنها را بررسی می‌کنیم. پس از آن نوبت بررسی حجم‌های تنفسی و محاسبه آنهاست. ظرفیت‌های تنفسی موضوع دیگری است که باید آن را یاد بگیرید. دستگاه تنفس علاوه بر تامین اکسیژن و دفع دی اکسید کربن، در تکلم، سرفه و عطسه نیز نقش دارد. در نهایت نیز با مبحث تنظیم تنفس آشنا می‌شویم.

بیشتر بدانید: آموزش فصل سوم زیست دهم

تهویه ششی؛ گفتار دوم فصل سوم زیست دهم

تهویه ششی، شامل دو فرایند دم و بازدم است. برای درک چگونگی دم و بازدم، در ابتدا باید با ساختار و وظایف شش‌ها آشنا شویم.

وظایف و ساختار شش‌ها

شش‌ها درون قفسه سینه و روی پرده ماهیچه‌ای میان‌بند (دیافراگم) قرار دارند. شش چپ به علت مجاورت با قلب، از شش راست قدری کوچک‌تر است. بیشتر حجم شش‌ها را کیسه‌های حبابکی به خود اختصاص داده‌اند. از این‌رو، شش ساختاری اسفنج‌گونه دارد.

قفسه سینه ضمن محافظت از شش‌ها، در تهویه ششی نیز نقش دارد. در بین دنده‌های سینه، ماهیچه‌های بین دنده‌ای وجود دارند که به دو دسته داخلی و خارجی تقسیم می‌شوند.

ماهیچه‌های بین دنده‌ای، دنده‌ها و قفسه سینه را حرکت می‌دهند.

پرده و مایع جنب

پرده جنب؛ دو لایه بوده و هر یک از شش‌ها را در بر گرفته است.

یکی از لایه‌های این پرده، به سطح شش چسبیده است. لایه دیگر پرده جنب، به سطح درونی قفصه سینه متصل است.

درون پرده جنب، فضای اندکی وجود دارد. مایع جنب، این فضای اندک را می‌پوشاند. از آنجا که فشار این مایع از فشار جو کمتر است، باعث می‌شود که شش‌ها در حالت بازدم، کاملا جمع نشوند. اگر قسمتی از قفسه سینه سوراخ شود، شش‌ها جمع می‌شوند.

شش‌ها دو ویژگی مهم دارند:

• پیروی از حرکات قفسه سینه
• ویژگی کشسانی

وقتی حجم قفسه سینه افزایش می‌یابد، شش‌ها باز می‌شوند. با این حرکت، فشار هوای درون شش‌ها کم شده و هوای بیرون را به داخل می‌کشند.

گفتیم که شش‌ها، ویژگی کشسانی دارند. بنابراین، در برابر کشیده شدن، مقاومت نشان داده و تمایل دارند که به وضعیت اولیه خود بازگردند. ویژگی کشسانی شش‌ها، در بازدم نقش مهمی دارد.

بیشتر بدانید: تدریس گفتار یک فصل سه زیست دهم

فرایند دم و بازدم به چه صورت است؟

دم، فرایندی است که در نتیجه افزایش حجم قفسه سینه رخ می‌دهد. دو عامل، این فرایند را به پیش می‌برند:

1. ماهیچه میان‌بند در حالت عادی (استراحت) گنبدی‌شکل است. این ماهیچه زمان انقباض، مسطح می‌شود.
2. انقباض ماهیچه‌های بین دنده‌ای خارجی که دو کار را به‌صورت همزمان انجام می‌دهند:
   • دنده‌ها را به سمت بالا و جلو جابه‌جا می‌کنند.
   • جناغ را به جلو می‌رانند.

در تنفس آرام و طبیعی، میان‌بند نقش اصلی را بر عهده دارد. هنگام دم عمیق، ماهیچه‌های ناحیه گردن با انقباض خود، به کمک افزایش حجم قفسه سینه می‌آیند.

بازدم؛ فرایند عکس دم است. در این فرایند، میان‌بند و ماهیچه‌های بین دنده‌ای خارجی به استراحت می‌پردازند. هنگام استراحت و به دلیل کشسان بودن شش‌ها، حجم قفسه سینه و شش‌ها کاهش پیدا می‌کند. در نتیجه، هوای درون به بیرون رانده می‌شود.

در بازدم عمیق، انقباض «ماهیچه‌های بین دنده‌ای داخلی» و «ماهیچه‌های شکمی»، به کاهش حجم قفسه سینه کمک می‌کنند. بنابراین، تفاوت بازدم معمولی با عمیق، در وهله اول به درگیر بودن ماهیچه‌های بین دنده‌ای خارجی و داخلی مربوط می‌شود.

با ادامه گفتار 2 فصل 3 زیست دهم همراه بایوبنام باشید.

فعالیت 2 صفحه 41 و 42 زیست دهم (تشریح شش گوسفند)

1- ویژگی ظاهری: شش به علت دارا بودن کیسه‌های حبابکی فراوان، حالتی اسفنج گونه دارد. شش راست از شش چپ بزرگ‌تر است. شش راست از سه قسمت یا لپ (لوب) و شش چپ از دو قسمت تشکیل شده است.

2- تشخیص شش راست و چپ: اگر در نمونه‌ای که تهیه کرده‌اید مری نیز وجود دارد، به محل قرارگیری آن توجه کنید. نای در جلو و مری در پشت قرار گرفته است. به این ترتیب می‌توانید سطح جلویی و پشتی نای و شش‌ها (و در نتیجه راست و چپ آنها) را نیز مشخص کنید.

مری را جدا کنید. برای تشخیص سطح جلویی و پشتی نای در حالتی که مری از آن جدا شده است، کافی است به یاد داشته باشید که غضروف‌های نای C شکل‌اند. این وضعیت باعث می‌شود که در نای، قسمت دهانه حرف C از سایر قسمت‌ها نرم‌تر باشد. با لمس کردن، این قسمت را پیدا کنید.

این قسمت، محل اتصال نای به مری و بنابراین سطح پشتی نای است.

3- بررسی ویژگی کشسانی شش‌ها: بایک تلمبه از نای به درون شش‌ها بدمید و قابلیت کشسانی شش‌ها را مشاهده کنید.

4- بررسی ساختارهای درونی: نای را از قسمت نرم آن (دهانه حرف C) در طول، برش دهید تا به نزدیکی شش‌ها برسید. در نای گوسفند، قبل از دو نایژه اصلی، یک انشعاب سوم هم مشاهده می‌شود که به شش راست می‌رود. مدخل این انشعاب و سپس نایژه‌های اصلی را مشاهده کنید.

برش طولی نای را از مدخل نایژه اصلی ادامه دهید. دقت کنید که بریدن نایژه اصلی به سادگی نای نیست و این به علت ساختار غضروف‌های نایژه است که در ابندا به صورت حلقه کامل و بعد به صورت قطعه قطعه است. در طول نای، مدخل‌های نایژه‌های بعدی قابل مشاهده است.

اگر تکه‌ای از شش را ببرید، در مقطع آن سوراخ‌هایی را مشاهده می‌کنید که به سه گروه قابل تقسیم‌اند. نایژه‌ها، سرخرگ‌ها و سیاهرگ‌ها. لبه نایژه‌ها به علت دارا بودن غضروف، زبر است و به این ترتیب از رگ‌ها قابل تشخیص است. سرخرگ‌ها دیواره محکم‌تری نسبت به سیاهرگ‌ها دارند و به همین علت، برخلاف سیاهرگ‌ها دهانه آنها حتی در نبود خون هم باز است. این در حالی است که دهانه سیاهرگ‌ها در نبود خون بسته است.

اگر تکه‌ای از شش را ببرید و در ظرفی پر از آب بیندازید، خواهید دید که روی سطح آب شناور می‌ماند. دلیل آن چیست؟

پاسخ فعالیت 2 صفحه 41 و 42 گفتار 2 فصل 3 زیست دهم

در هر تکه از شش گوسفند، حبابک‌های زیادی وجود دارد. در هر شرایطی، معمولا مقداری هوا درون این حبابک‌ها باقی می‌ماند. بنابراین، وقتی تکه‌ای از شش را درون آب بیندازیم، به دلیل وجود هوا در حبابک‌ها، روی آن شناور می‌ماند.

حجم‌های تنفسی

مقدار هوایی که به شش‌ها وارد و یا از آن خارج می‌شود، به چگونگی دم و بازدم ما بستگی دارد. با این حساب، حجم‌های مختلفی از هوا را می‌توان به شش وارد و یا از آن خارج کرد.

دم‌سنج (اسپیرومتر) و دم‌نگاره (اسپیروگرام)

دستگاه دم‌سنج، حجم‌های تنفسی را اندازه‌گیری می‌کند. به نموداری که دم‌سنج از دم و بازدم‌های فرد رسم می‌کند، دم‌نگاره (اسپیروگرام) می‌گویند.

با تحلیل دم‌نگاره می‌توان بیماری‌های ششی را درست تشخیص داد.

محاسبه حجم تنفسی

به مقدار هوایی که در یک دم عادی وارد یا در یک بازم عادی خارج می‌شود، حجم جاری می‌گویند. حجم جاری، حدود 500 میلی‌لیتر است. از حاصل ضرب حجم جاری در تعداد تنفس در دقیقه، حجم تنفسی در دقیقه به دست می‌آید.

حجم ذخیره دمی و بازدمی

گفتیم که انسان می‌تواند با درگیر کردن عضلاتی متفاوت از دم و بازدم معمولی، دم و یا بازدم عمیق را تجربه کند. در دم و بازدم عمیق، قادریم که مقدار بیشتری هوا را به شش‌ها وارد و یا از آنها خارج کنیم.

حجم ذخیره دمی، مقدار هوایی است که می‌توان پس از یک دم معمولی، با یک دم عمیق، وارد شش‌ها کرد.

به مقدار هوایی که بعد از یک بازدم معمولی، با یک بازدم عمیق از شش‌ها خارح می‌شود؛ حجم ذخیره بازدمی می‌گویند.

حجم باقی مانده و هوای مرده

هرکاری کنید، نمی‌توانید کل هوای داخل شش‌ها را تخلیه کنید. شما حتی اگر بازدم عمیق نیز انجام دهید، مقداری هوا درون شش‌های‌تان باقی می‌ماند. به این مقدار هوا، حجم باقی مانده می‌گویند. حجم باقی مانده کمک می‌کند تا حبابک‌ها همیشه باز بمانند. جدای آن تبادل گازها را در فاصله بین دو تنفس، امکان‌پذیر می‌سازد.

بخشی از هوای دمی، در بخش هادی دستگاه تنفس می‌ماند. این حجم، نمی‌تواند خود را به بخش مبادله‌ای برساند. به این هوا که در حدود 150 میلی‌لیتر است، هوای مرده می‌گویند.

نکته: مقدار حجم‌ها در فرد سالم، به «سن» و «جنسیت» او بستگی دارد.

ظرفیت‌های تنفسی گفتار 2 فصل 3 زیست دهم

ظرفیت تنفسی، مجموع دو یا چند حجم تنفسی است.

به مقدار هوایی که پس از یک دم عمیق و با یک بازدم عمیق می‌توان از شش‌ها خارج کرد، طرفیت حیاتی می‌گویند. این ظرفیت برابر با مجموع حجم‌های جاری، ذخیره دمی و ذخیره بازدمی است.

ظرفیت تام، حداکثر مقدار هوایی است که شش‌ها می‌توانند در خود جای دهند. مقدار آن را می‌شود از جمع ظرفیت حیاتی و حجم باقی مانده به دست آورد.

فعالیت 3 صفحه 43 زیست دهم

ظرفیت شش‌های افراد مختلف، مساوی نیست. با ساختن دستگاهی مانند شکل زیر، می‌توانید گنجایش شش‌های خود و هم‌کلاسی‌هایتان را اندازه بگیرید. گنجایش ظرف وارونه، حداقل باید پنج لیتر باشد. در ابتدا، ظرف را از آب پر و سپس در تشت وارونه کنید.

ابتدا نفس بسیار عمیقی بکشید و بعد، تا جایی که می‌توانید در لوله فوت کنید. هنگام فوت کردن، بینی خود را بگیرید.

سوال اول فعالیت 3 صفحه 43 زیست دهم

آیا عددی که در اینجا نشان داده می‌شود، ظرفیت واقعی شش‌های شماست؟ دلیل بیاورید.

جواب

عدد حاصل، ظرفیت واقعی را نشان نمی‌دهد. دلیلش این است که همیشه بین 0.5 تا یک لیتر هوا درون شش‌ها باقی می‌ماند.

سوال دوم فعالیت 3 صفحه 43 زیست دهم

چگونه می‌توانید به کمک این دستگاه، مقدار هوای دم و بازدم خود را نیز اندازه بگیرید؟

جواب

کافی است از طریق لوله، عمل دم انجام شود. عمل بازدم، معادل عمل دم است.

بیشتر بدانید: تدریس گفتار سه فصل سه زیست دهم

سایر اعمال دستگاه تنفس

دستگاه تنفس جدای دم و بازدم، در تکلم، سرفه و عطسه نیز نقش دارد. در ادامه گفتار 2 فصل 3 زیست دهم هرکدام از این موارد را با همدیگر بررسی می‌کنیم.

تکلم

پرده‌های صوتی در حنجره قرار دارند. این پرده‌ها، حاصل چین‌خوردگی مخاط به سمت داخل‌اند. پرده‌های صوتی، صدا را تولید می‌کنند. بخش‌هایی مانند لب‌ها و دهان، وظیفه شکل‌دهی به صدا را برعهده دارند.

سرفه و عطسه

بارها پیش آمده که حس کنید ذرات خارجی مثل گرد و غبار، حشره و یا گازهای مضر و نامطلوب وارد مجاری تنفسی‌تان شود. در این‌صورت، بدن به‌صورت ناخودآگاه با سرفه یا عطسه به آنها واکنش نشان می‌دهد. هنگام این واکنش، هوا با فشار از راه دهان (سرفه) یا بینی و دهان (عطسه)، مواد خارجی را به بیرون می‌راند.

در افراد سیگاری، یاخته‌های مژکدار مخاط تنفسی از بین می‌روند. در این افراد، سرفه، راه موثرتری برای بیرون راندن مواد خارجی است. به خاطر همین است که می‌بینید افرادی که دخانیات مصرف می‌کنند، مبتلا به سرفه‌های مکرر هستند.

تنظیم تنفس

دم، با انقباص میان‌بند و ماهیچه‌های بین دنده‌ای خارجی آعاز می‌شود. دستور انقباض این ماهیچه‌ها از طرف مرکز تنفس در بصل‌النخاع صادر می‌شود.

جالب است بدانید که شروع بازدم، نیازی به پیام عصبی ندارد. با پایان یافتن دم، ماهیچه‌ها به حالت استراحت برگشته و بازدم شکل می‌گیرد. ویژگی کشسانی شش‌ها به این امر کمک شایانی می‌کند.

پل مغز

علاوه بر بصل‌النخاع، تنفس، مرکز دیگری نیز دارد. این مرکز در پل مغز واقع است و روی مرکز تنفس بصل‌النخاع اثر می‌گذارد. با این دستور، دم خاتمه پیدا می‌کند.

مرکز تنفس پل مغز، قادر است مدت زمان دم را نیز تنظیم کند.

افزایش کربن دی اکسید و کاهش اکسیژن خون هم، از جمله عوامل موثر در تنظیم تنفس‌اند.

جمع بندی گفتار 2 فصل 3 زیست دهم

در ابتدای این مقاله از سایت بایوبنام، آموزش ویدیویی گفتار دو فصل سه زیست 10 را ارائه دادیم. مدرس این ویدیوی آموزشی، سرکار خانم دکتر الهه بنام، رتبه 37 کنکور تجربی هستند. پس از آن سعی کردیم با دسته‌بندی درست و بیانی شیوا، تمام مطالب و نکات زیست دهم فصل سوم گفتار دوم را پوشش دهیم.

لازم به ذکر است که جواب فعالیت‌های کتاب درسی را نیز در این مقاله آورده‌ایم. چنانچه نظر و پیشنهادی دارید، از طریق بخش نظرات با ما در میان بگذارید.

بیشتر بخوانید:

آموزش گفتار سوم فصل سوم زیست دهم

سعید نوراللهی

من سعید نوراللهی هستم، متخصص تولید محتوا و سئو با بیش از یک دهه تجربه در حوزه آموزش و کنکور. سال‌ها در زمینه بهینه‌سازی و مدیریت محتوای سایت‌های آموزشی فعالیت کرده‌ام و تمرکزم روی ارائه محتوای علمی و کاربردی برای دانش‌آموزان و داوطلبان کنکور است.