گفتار 3 فصل 4 زیست دهم [آموزش و تدریس ویدیویی]

گفتار 3 فصل 4 زیست دهم را با آموزش و تدریس ویدیویی و توضیح به بهترین شکل یاد بگیرید. تدریس به‌روز این گفتار همراه با آموزش ویدیویی «دکتر الهه بنام» را در سایت آموزش زیست، رایگان ببینید.

در دو گفتار قبلی با قلب، سرخرگ، مویرگ و سیاهرگ آشنا شدیم. خون، بافتی است که در تمام اینها جریان دارد. حال نوبت آن است که به آموزش سومین گفتار از چهارمین فصل زیست 10 بپردازیم.

در ابتدا، ویدیوی آموزشی این بخش را مشاهده می‌کنیم.

فیلم تدریس گفتار 3 فصل 4 زیست دهم

آموزش ویدیویی بخشی از «گفتار سوم فصل چهارم زیست دهم» را در پایین قرار داده‌ایم. مدرس این قسمت، خانم دکتر الهه بنام، رتبه 37 کنکور تجربی هستند.

در ابتدا به بررسی خون پرداخته و یاد می‌گیریم که بخش دوم آن و خوناب چیست. پس از آن قرار است با «یاخته‌های خونی قرمز»، «یاخته‌های خونی سفید» و «گرده‌ها» آشنا می‌شویم.

بیشتر بدانید: آموزش فصل چهارم زیست دهم

خون؛ گفتار سوم فصل چهارم زیست دهم

خون، نوعی بافت پیوندی است که به طور منظم و یک‌طرفه در رگ‌های خونی جریان دارد. این بافت از دو بخش تشکیل می‌شود:

• خوناب که حالت مایع دارد
• بخش یاخته‌ای شامل:
  • گویچه‌های قرمز
  • گویچه‌های سفید
  • گرده (پلاکت)ها

اگر مقداری از خون را گریزانه (سانتریفیوژ) کنیم، دو بخش آن از هم جدا می‌شود. بنابراین، می‌توان هرکدام را مشخص کرد. معمولا در فرد سالم و بالغ، 55 درصد حجم خون را خوناب (پلاسما) و 45 درصد را بخش یاخته‌ای تشکیل می‌دهد.

شاید فکر کنید نقش خون در بدن، تنها تامین اکسیژن و مواد مغذی مورد نیاز برای یاخته‌هاست. خب باید بگوییم که خون وظایف دیگری را نیز برعهده دارد. از کارهای خون می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

• انتقال کربن دی اکسید، هورمون‌ها و مواد دیگر
• امکان‌پذیر کردن ارتباط شیمیایی بین یاخته‌های بدن
• تنظیم دمای بدن
• یکسان کردن دما در نواحی مختلف بدن
• نقش اساسی در ایمنی و دفاع در برابر عوامل خارجی

بافت پیوندی خون عواملی دارد که در هنگام خون‌ریزی، از هدر رفتن خون جلوگیری می‌کند. این نکته از گفتار 3 فصل 4 زیست دهم را حتما به خاطر بسپارید.

خوناب

خوناب، حالت مایع دارد و بیش از 90 درصد آن، آب است. بقیه آن را پروتئین‌ها، مواد مغذی، بون‌ها و مواد دفعی تشکیل می‌دهند. یون‌های پتاسیم و سدیم خوناب، در فعالیت یاخته‌های بدن نقش کلیدی دارند.

پروتئین‌های خوناب و وظایف آنها

از پروتئین‌های خوناب می‌توان موارد زیر را نام برد:

• آلبومین
• فیبرینوژن
• گلوبولین

آلبومین، در حفظ فشار اسمزی خون و انتقال بعضی داروها مانند پنی‌سیلین نقش دارد. فیبرینوژن در انعقاد خون و گلوبولین‌ها در ایمنی و مبارزه با عوامل بیماری‌زا اهمیت دارند.

بیشتر بدانید: تدریس گفتار یک فصل چهار زیست دهم

بخش دوم خون گفتار 3 فصل 4 زیست دهم

بخش دوم خون شامل گویچه‌های قرمز، گویچه‌های سفید و گرده‌ها می‌شود. دو گروه اول، یاخته‌های خونی و گرده‌ها، قطعاتی از یاخته هستند.

در یک فرد بالغ، تولید یاخته‌های خونی و گرده‌ها در «مغز قرمز استخوان» انجام می‌شود. این دو در دوران جنینی، در اندام‌های دیگری مثل کبد و طحال نیز ساخته می‌شوند.

یاخته‌های بنیادی مغز استخوان

یاخته‌های بنیادی در مغز استخوان قرار دارند. این یاخته‌ها با تقسیمات خود، «بخش دوم خون» را تولید می‌کنند. فکر می‌کنید چه موارد دیگری را در رابطه با این یاخته‌ها در گفتار 3 فصل 4 زیست دهم باید یاد بگیرید؟

یاخته‌های بنیادی مغز استخوان، توانایی تقسیم و تولید چندین نوع یاخته را دارند. ابتدا این یاخته‌ها تقسیم می‌شوند و دو نوع یاخته را ایجاد می‌کنند:

• یاخته‌های بنیادی لنفوئیدی که در جهت تولید لنفوسیت‌ها عمل می‌کنند.
• یاخته‌های بنیادی میلوئیدی که منشا بقیه یاخته‌های خونی و گرده‌ها هستند.

تمام موارد تولید شده توسط یاخته‌های بنیادی را در شکل زیر می‌توانید ببینید.

یاخته‌های خونی قرمز گفتار 3 فصل 4 زیست دهم

آیا تا به حال فکر کرده‌اید که چرا خون، به رنگ قرمز است؟ بیش از 99 درصد یاخته‌های خونی انسان‌ها را، گویچه‌های قرمز تشکیل می‌دهند. از این‌رو، خون ظاهری قرمزرنگ دارد.

گویچه‌های قرمز، یاخته‌های کروی هستند که از دو طرف حالت فرو رفته دارند. این باخته‌ها در هنگام تشکیل در مغز استخوان، هسته خود را از دست می‌دهند. در کنار آن، سیتوپلاسم آنها از هموگلوبین پر می‌شود.

می‌توان نسبت حجم گویجه‌های قرمز خون به حجم خون را به‌صورت درصد بیان کرد. به این نسبت، خون‌بهر (هماتوکریت) می‌گویند.

نقش اصلی گویچه‌های قرمز، انتقال گازهای تنفسی بوده و متوسط عمر آنها 120 روز است. به‌طور حدودی، یک درصد از گویچه‌های قرمز، روزانه تخریب شده و باید جایگزین شوند.

در «طحال» و «کبد»، تخریب یاخته‌های خونی قرمز آسیب‌دیده و مرده انجام می‌شود. آهن آزاد شده در این فرایند، ممکن است در کبد ذخیره شود. این احتمال نیز وجود دارد که همراه خون، رهسپار مغز استخوان شود. در این‌صورت، در ساخت دوباره گویچه‌های قرمز مورد استفاده قرار می‌گیرد.

آهن، مهم‌ترین عنصری است که برای ساخته‌شدن گویچه‌های قرمز لازم است. علاوه بر آن، برای تکمیل فرایند، نیاز به ویتامین «B12» و فولیک اسید نیز دازیم.

فولیک اسید، نوعی ویتامین از خانواده B است که برای تقسیم طبیعی یاخته‌ای لازم است. کمبود آن جدای جلوگیری از تکثیر یاخته‌ها به‌ویژه در مغز استخوان، تعداد گویچه‌های قرمز را نیز کاهش می‌دهد. کارکرد صحیح فولیک اسید، به وجود ویتامین «ب 12» وابسته است. این ویتامین در غذاهای جانوری به فراوانی وجود دارد.

از منابع آهن و فولیک اسید نیز، می‌توان به این موارد اشاره کرد:

• سبزیجات با برگ سبز تیره
• حبوبات
• گوشت قرمز
• جگر

بیشتر بدانید: تدریس گفتار دو فصل چهار زیست دهم

با ادامه گفتار 3 فصل 4 زیست دهم همراه بایوبنام باشید.

فعالیت 9 صفحه 62 زیست دهم

-به نظر شما چرا در انسان و بسیاری از پستاندارن، گویچه‌های قرمز، هسته و بیشتر اندامک‌های خود را از دست می‌دهند؟

-چرا غشای گویچه‌های قرمز در دو طرف، حالت فرورفته دارد؟

-محصور بودن هموگلوبین در غشای گویچه‌های قرمز چه اهمیتی دارد؟

جواب فعالیت 9 صفحه 62 زیست دهم

• در انسان و بسیاری از پستانداران، گویچه‌های قرمز، هسته و بیشتر اندامک‌های خود را از دست می‌دهند تا بتوانند هموگلوبین بیشتری را در خود جای دهند. در بعضی از پستاندارن، گویچه‌های قرمز هسته‌دار وجود دارد: مانند سگ و شتر.
• اگر گویچه قرمز فرو رفته نبود، نمی‌توانست به آسانی خم شود. گویچه‌های قرمز در بعضی از مواقع، مثلا هنگام عبور از مویرگ‌های باریک باید خم شوند.
• هموگلوبین نوعی پروتئین محلول در آب است. اگر هموگلوبین در غشای گویچه قرمز محصور نبود و در خوناب (پلاسما) وجود داشت، در آن حل میشد و فشار اسمزی خون بالا می‌رفت. هم‌چنین ممکن بود که هموگلوبین در خوناب تجزیه و دفع شود.

تنظیم تولید گویچه‌های قرمز

تا اینجای کار دانستیم که برای تولید گویچه‌های قرمز، نیاز به آهن، فولیک اسید و ویتامین ب 12 داریم. حال سوال این است که بدن چگونه باید تنظیم میزان تولید گویچه‌های قرمز را انجام دهد؟

تنظیم میزان گویچه‌های قرمز، با ترشح هورمونی به نام اریتروپویتین بستگی دارد. گروه ویژه‌ای از یاخته‌های کلیه و کبد، این هورمون را به درون خون ترشح می‌کنند. اریتروپویتین با اثر روی مغز استخوان، سرعت تولید گویچه‌های قرمز را زیاد می‌کند. این هورمون به‌طور طبیعی به مقدار کم ترشح می‌شود تا کاهش معمولی تعداد گویچه‌های قرمز را جبران کند.

وقتی مقدار اکسیژن خون کاهش یابد، ترشح این هورمون افزایش پیدا می‌کند. این حالت در کم‌خونی، بیماری‌های تنفسی و قلبی، ورزش‌های طولانی یا قرار گرفتن در ارتفاعات ممکن است رخ دهد.

فعالیت 10 صفحه 63 زیست دهم

شاید برگه‌های جواب آزمایش خون را دیده باشید. در این برگه‌ها اطلاعات زیادی در مورد یاخته‌ها و ترکیبات خون وجود دارد. یکی از این برگه‌ها را بررسی کنید و با توجه به آن، به سوالات زیر پاسخ دهید:

1- تعداد طبیعی هر یک از یاخته‌های خونی (WBC و RBC) و گرده‌ها (PLT) را در واحد اندازه‌گیری میکرولیتر (µL) مشخص کنید.

2- میزان انواع لیپیدهایی را که در آزمایش خون سنجیده می‌شود؛ مشخص کنید.

3- گفتیم که روزانه تقریبا یک درصد گویچه‌های قرمز تخریب می‌شود. با توجه به تعداد RBC اگر حجم کل خون ما پنج لیتر باشد، روزانه چه تعداد از این یاخته‌ها تخریب می‌شوند و باید جایگزین شوند؟

جواب فعالیت 10 صفحه 63 گفتار 3 فصل 4 زیست دهم

1- تعداد یاخته‌های خونی در هر میکرولیتر خون

2- میزان طبیعی انواع لیپیدها در خون

3- در هر میکرولیتر خون، 5 میلیون گویچه قرمز وجود دارد. اگر حجم کل خون را 5 لیتر در نظر بگیریم، روزانه 250 میلیارد گویچه قرمز تخریب شده که باید جایگزین شوند.

یاخته‌های خونی سفید

گویچه‌های سفید، یاخته‌های خونی هستند که ضمن گردش در خون، در بافت‌های مختلف بدن نیز پراکنده می‌شوند. این یاخته‌ها برعکس گویچه‌های قرمز، هسته دارند.

نقش اصلی یاخته‌های خونی سفید، دفاع از بدن در برابر عوامل خارجی است.

گویچه‌های سفید در 5 مدل متفاوت وجود دارند:

• بازوفیل: هسته دو قسمتی که روی هم افتاده_سیتوپلاسم با دانه‌های تیره
• ائوزینوفیل: هسته دو قسمتی دمبلی_سیتوپلاسم با دانه‌های روشن درشت
• نوتروفیل: هسته چند قسمتی_سیتوپلاسم با دانه‌های روشن ریز
• مونوسیت: هسته تکی خمیده یا لوبیایی_سیتوپلاسم بدون دانه
• لنفوسیت: هسته تکی گرد یا بیضی_سیتوپلاسم بدون دانه

بیشتر بدانید: تدریس گفتار چهار فصل چهار زیست دهم

فعالیت 11 صفحه 64 زیست دهم (مشاهده یاخته‌های خونی قرمز و سفید)

-با کمک معلم و رعایت نکات ایمنی، گسترش خونی تهیه کنید.

-در صورتی که امکانات لازم برای رنگ‌آمیزی یاخته‌های خونی در آزمایشگاه شما وجود دارد، گسترش خونی تهیه شده را رنگ‌آمیزی کنید.

-همچنین می‌توانید از نمونه‌های آماده یاخته‌های خونی که رنگ‌آمیزی شده‌اند، نیز استفاده کنید و انواع یاخته‌های خونی را با استفاده از میکروسکوپ در آن تشخیص دهید.

جواب فعالیت 11 صفحه 64 زیست دهم

با تهیه گسترش خونی، رنگ‌آمیزی و سپس مشاهده آن در زیر میکروسکوپ، می‌توان انواع یاخته‌های خونی را مشاهده کرد. برای رنگ‌آمیزی یاخته‌های خونی، می‌توان از رنگ‌هایی مثل گیمسا استفاده کرد. رنگ گیمسا در رنگ‌آمیزی زیستی کاربرد فراوانی دارد.

گرده‌ها گفتار 3 فصل 4 زیست دهم

گرده‌ها، قطعات یاخته‌ای بی‌رنگ و بدون هسته هستند. آنها درون خود دانه‌های زیادی دارند و از گویچه‌های خون کوچک‌ترند. در ابتدا، یاخته‌های بزرگی به اسم مگاکاریوسیت قطعه‌قطعه و وارد جریان خون می‌شوند. بعد از آن، نوبت به تولید گرده‌ها در مغز استخوان می‌رسد. درون هر یک از قطعات، دانه‌های کوچک پر از ترکیبات فعال وجود دارند.

گرده‌ها، به چند طریق از هدر رفتن خون جلوگیری می‌کنند:

• در خون‌ریزی‌های محدود، دیواره رگ‌ها آسیب جزئی می‌بینند. گرده‌ها در محل آسیب، دور هم جمع شده و به هم می‌چسبند تا ایجاد درپوش کنند. این درپوش جلوی خروج خون از رگ آسیب‌دیده را می‌گیرد.
• در خون‌ریزی‌های شدیدتر، گرده‌ها در تولید لخته خون، نقش اصلی دارند. آنها با آزاد کردن مواد و با کمک پروتئین‌های خوناب مثل فیبروژن، لخته را ایجاد می‌کنند. تشکیل لخته در محل زخم، جلوی خون‌ریزی را می‌گیرد.

وجود ویتامین K و یون Ca در انجام روند انعقاد خون و تشکیل لخته لازم است.

مراحل انعقاد خون با کمک گرده‌ها

مراحل انعقاد خون با کمک گرده‌ها و عوامل انعقادی دیگر، به‌صورت زیر است:

• در بافت‌ها و گرده‌های آسیب‌دیده، آنزیم پروترومبیناز ترشح می‌شود.
• این آنزیم روی پروترومبین اثر گذاشته و ترومبین تولید می‌شود.
• ترومبین با اثر گذاشتن روی فیبرینوژن، باعث ایجاد فیبرین می‌گردد.
• در نهایت، رشته‌های پروتئینی فیبرین به ایجاد لخته کمک می‌کنند.

جمع بندی گفتار 3 فصل 4 زیست دهم

در ابتدای این مقاله از سایت بایوبنام، آموزش ویدیویی گفتار سه فصل چهار زیست 10 را ارائه دادیم. مدرس این ویدیوی آموزشی، سرکار خانم دکتر الهه بنام، رتبه 37 کنکور تجربی هستند. پس از آن سعی کردیم با دسته‌بندی درست و بیانی شیوا، تمام مطالب و نکات زیست دهم فصل چهارم گفتار سوم را پوشش دهیم.

لازم به ذکر است که جواب فعالیت‌های کتاب درسی را نیز در این مقاله آورده‌ایم. چنانچه نظر و پیشنهادی دارید، از طریق بخش نظرات با ما در میان بگذارید.

سعید نوراللهی

من سعید نوراللهی هستم، متخصص تولید محتوا و سئو با بیش از یک دهه تجربه در حوزه آموزش و کنکور. سال‌ها در زمینه بهینه‌سازی و مدیریت محتوای سایت‌های آموزشی فعالیت کرده‌ام و تمرکزم روی ارائه محتوای علمی و کاربردی برای دانش‌آموزان و داوطلبان کنکور است.