گفتار 1 فصل 4 زیست دهم [آموزش و تدریس ویدیویی]

گفتار 1 فصل 4 زیست دهم را با آموزش و تدریس ویدیویی و توضیح به بهترین شکل یاد بگیرید. تدریس به‌روز این گفتار همراه با آموزش ویدیویی «دکتر الهه بنام» را در سایت آموزش زیست، رایگان ببینید.

بعد از گوارش و جذب مواد و تبادلات گازی، قرار است که با گردش مواد در بدن آشنا شدیم. این فصل، دارای چهار گفتار است. حال نوبت آن است که به آموزش اولین گفتار از چهارمین فصل زیست 10 بپردازیم.

در ابتدا، ویدیوی آموزشی این بخش را مشاهده می‌کنیم.

فیلم تدریس گفتار 1 فصل 4 زیست دهم

آموزش ویدیویی بخشی از «گفتار اول فصل چهارم زیست دهم» را در پایین قرار داده‌ایم. مدرس این قسمت، خانم دکتر الهه بنام، رتبه 37 کنکور تجربی هستند.

قلب، مهم‌ترین بخش دستگاه گردش خون است. این بخش باید اکسیژن و مواد مغذی کافی داشته باشد تا بتواند وظیفه خود را انجام دهد. قرار است یاد بگیریم که قلب چند دریچه دارد و معنی صدای تپیدن آن چیست. پس از این موارد، با ساختار ماهیچه و بافتی قلب آشنا می‌شویم.

«شبکه هادی قلب»، «چرخه ضربان قلب» و «برون ده قلبی» از دیگر مباحثی است که به بررسی آنها می‌پردازیم. در انتها به این مورد می‌پردازیم که از نوار قلب چه اطلاعاتی می‌توان به دست آورد.

بیشتر بدانید: آموزش فصل چهارم زیست دهم

قلب؛ گفتار اول فصل چهارم زیست دهم

در کتاب علوم اول متوسطه با دستگاه گردش مواد در انسان آشنا شدیم. یاد گرفتیم که این دستگاه از قلب، رگ‌ها و خون تشکیل می‌شود. حال قرار است که به‌صورت دقیق به موشکافی قلب بپردازیم.

در تصویر بالا، قلب و رگ‌های متصل به آن را مشاهده می‌کنید. بخش‌های تشکیل‌دهنده قلب عبارت‌اند از:

• بطن چپ
• بطن راست
• دهلیز چپ
• دهلیز راست
• بزرگ سیاهرگ زیرین
• بزرگ سیاهرگ زبرین
• سرخرگ ششی
• سیاهرگ‌های ششی
• آئورت

گردش خون عمومی و ششی مبحث دیگری بود که در گذشته با آن آشنا شدیم. یادتان هست مسیر و هدف هر کدام از آنها در بدن چه بود؟ شکل پایین را ببینید و سعی کنید مطالب قبلی را به خاطر بیاورید.

بیشتر بدانید: تدریس گفتار دو فصل چهار زیست دهم

تامین اکسیژن و مواد مغذی قلب

خونی که از درون قلب عبور می‌کند، قادر به تامین نیازهای تنفسی و غذایی قلب نیست. رگ‌های ویژه‌ای به نام سرخرگ‌های تاجی (کرونری) که از آئورت منشعب شده‌اند، خون مورد نیاز قلب را تامین می‌کنند. در گفتار 1 فصل 4 زیست دهم قرار است بیشتر با خون جاری در این رگ‌ها آشنا شویم.

خون جاری در این رگ‌ها پس از رفع نیاز یاخته‌های قلبی، از طریق سیاهرگ تاجی وارد «دهلیز راست» می‌شود. اگر سرخرگ‌های تاجی لخته شده یا دیواره آنها (تصلب شرایین) سخت شود، ممکن است سکته قلبی رخ بدهد. دلیلش این است که به بخشی از ماهیچه قلب، اکسیژن نمی‌رسد و یاخته‌های آن می‌میرند.

دریچه‌های قلب

دریچه‌ها در هر بخشی از دستگاه گردش مواد که باشند، جریان خون را در آن قسمت یک طرفه می‌کنند. ساختار دریچه‌ها، فاقد بافت ماهیچه‌ای است. در اصل، بافت پوششی چین می‌خورد و دریچه‌ها را می‌سازد. وجود بافت پیوندی در این دریچه‌ها، به استحکام آنها کمک می‌کند.

دریچه‌ها ساختار خاصی دارند و در دو طرف آنها، تفاوت فشار وجود دارد. این دو مورد، باعث باز یا بسته شدن آنها می‌شود.

قلب سه مدل دریچه دارد که در ادامه گفتار 1 فصل 4 زیست دهم با آنها آشنا می‌شویم.

دریچه‌ای که بین دهلیز و بطن قرار دارد در هنگام انقباض بطن، از بازگشت خون به دهلیز جلوگیری می‌کند. به دریچه بین دهلیز و بطن چپ، دریچه دولختی می‌گویند. دلیلش این است که از دو قطعه آویخته تشکیل شده است.

بین دهلیز و بطن راست نیز دریچه دیگری وجود دارد که سه‌لختی نام دارد.

دریچه‌های سینی، در ابتدای سرخرگ‌های خروچی از بطن‌ها جای گرفته‌اند. آنها مانع بازگشت خون به بطن‌ها می‌شوند.

صداهای قلب

تا به حال شده سرتان را روی سمت چپ قفسه سینه کسی بگذارید تا صدای قلبش را گوش کنید؟ صداهای قلب را با گذاشتن گوشی پزشکی روی قفسه سینه، دقیق‌تر می‌توان شنید. شاید فکر کنید که صدای قلب، همان تاپ تاپ معروف و رایج باشد. با این حال در زیست شناسی، به صدای اول، پوم و به صدای دوم قلب، تاک می‌گویند.

متخصصان با گوش دادن دقیق به صداهای قلب و نظم آنها، از سلامت قلب اطمینان کسب می‌کنند. در بعضی از بیماری‌ها، صداهای قلب غیرعادی شنیده می‌شود. از آنها می‌توان به این موارد اشاره کرد:

• اختلال در ساختار دریچه‌ها
• بزرگ شدن قلب
• نقایص مادرزادی مانند کامل نشدن دیواره میانی حفره‌های قلب

صدای اول (پوم)

صدای اول قلب، قوی، گنگ و طولانی‌تر است. این صدا در اصل، صدای بسته‌شدن دریچه‌های دولختی و سه‌لختی هنگام شروع انقباض بطن‌هاست.

صدای دوم (تاک)

تاک یا صدای دوم قلب، واضح و کوتاه‌تر است. این صدا مربوط به بسته‌شدن دریچه‌های سینی ابندای سرخرگ‌ها و همراه با شروع استراحت بطن است.

بیشتر بدانید: تدریس گفتار سه فصل چهار زیست دهم

بخش الف فعالیت 1 صفحه 50 و 51 زیست دهم (تشریح قلب گوسفند)

وسایل و مواد لازم: قلب سالم گوسفند، تشتک تشریح، قیچی، گمانه (سوند) شیاردار

الف) مشاهده شکل ظاهری: سطح پشتی، شکمی، چپ و راست قلب را مشخص کنید.

نشانه‌های سطح پشتی:

1. 1. حالت برآمده (محدب) دارد.
   2. رگ‌های اکلیلی (کرونر) در آن حالت اریب است.
   3. در این سطح، بیشتر سرخرگ‌ها دیده می‌شوند.

نشانه‌های سطح شکمی:

1. 1. حالت صاف یا تخت دارد.
   2. رگ اکلیلی در آن حالت عمودی دارد.
   3. در این سطح بیشتر سیاهرگ‌ها دیده می‌شوند.

تشخیص سمت چپ و راست قلب:

1. 1. قرار دادن سطح پشتی روی سینه و سطح شکمی به سمت جلو. در این حالت چپ و راست قلب مطابق  دست‌های چپ و راست است.
   2. سمت چپ قلب ضخامت بیشتری دارد و با لمس کردن دیواره آن را می‌توان تشخیص داد.
   3. با وارد کردن سوند به داخل سرخرگ‌ها و ادامه آن که به کدام حفره قلب وارد می‌شود. از سرخرگ آئورت سوند به سمت بطن چپ و از سرخرگ شش سوند به سمت راست قلب هدایت می‌شوند.

-ضخامت دیواره قلب در بطن‌ها را در این فعالیت از گفتار 1 فصل 4 زیست دهم با هم مقایسه کنید. چرا بطن چپ، دیواره قطورتری دارد؟

جواب: علت قطور بودن بطن چپ به وظیفه آن برمی‌گردد. بطن چپ با انقباض خود، خون را به تمام بدن می‌فرستد. این عمل، مستلزم ماهیچه‌ای قوی و قطور است.

-رگ‌های اکلیلی را مشاهده و آنها را در جلو و عقب قلب، مقایسه کنید.

جواب: رگ‌های کرونر (اکلیلی) در جلو و عقب متفاوت‌اند. آنها در جلوی قلب، حالت مورب و در عقب آن، حالت عمودی دارند.

-در بالای قلب، سرخرگ‌ها و سیاهرگ‌ها قابل مشاهده‌اند. دیواره سرخرگ‌ها و سیاهرگ‌ها را با هم مقایسه کنید.

جواب: دیواره سیاهرگ‌ها ضخامت کمتری داشته، در حالی که دیواره سرخرگ‌ها ضخامت بیشتری دارند. اگر سرخرگ‌ها را با انگشت فشار دهیم و رها کنیم، دوباره به حالت اول برمی‌گردد. این در حالی است که دیواره سیاهرگ‌ها روی هم خوابیده است.

با وارد کردن سوند یا مداد به داخل رگ‌ها و اینکه به کجا می‌روند، می‌توان آنها را از یکدیگر تمیز داد.

بخش ب فعالیت 1 صفحه 50 و 51 زیست دهم (مشاهده بخش‌های درونی قلب)

-گمانه را از دهانه سرخرگ ششی به بطن راست وارد کنید. دیواره سرخرگ و بطن را در امتداد گمانه، با قیچی ببرید. با بازکردن آن، دریچه سینی، سه‌لختی، برآمدگی‌های ماهیچه‌ای و طناب‌های ارتجاعی را می‌توان دید.

-به همین روش، سرخرگ آئورت و بطن چپ را شکاف دهید و جزئیات بطن چپ را مشاهده کنید.

– در ابتدای سرخرگ آئورت، بالای دریچه سینی، می‌توانید دو ورودی سرخرگ‌های تاجی را ببینید.

-با عبور دادن گمانه از میان دریچه‌های دولختی و سه‌لختی به سمت بالا و بریدن دیواره در مسیر گمانه، می‌توانید دیواره داخلی دهلیزها و سیاهرگ‌های متصل به آنها را بهتر ببینید.

به دهلیز چپ، چهار سیاهرگ ششی و به دهلیز راست، سیاهرگ‌های زبرین، زیرین و سیاهرگ تاجی وارد می‌شود. اگر رگ‌های قلب از ته بریده نشده باشد، با گمانه به راحتی می‌توان آنها را تشخیص داد.

ساختار بافتی قلب

قلب، اندامی ماهیچه‌ای است که دیواره آن سه لایه دارد. این سه لایه، درون شامه، برون شامه و لایه میانی نام دارند. در ادامه گفتار 1 فصل 4 زیست دهم هرکدام از آنها را بررسی خواهیم کرد.

درون شامه، یک لایه نازک بافت پوششی است که زیر آن، بافت پیوندی وجود دارد. این بخش، داخلی‌ترین لایه دیواره قلب است. بافت پیوندی، درون شامه را به لایه میانی یا ماهیچه‌ای قلب می‌چسباند. درون شامه در تشکیل دریچه‌های قلب نیز شرکت می‌کند.

لایه میانی، ضخیم‌ترین لایه قلب را به خود اختصاص داده و به اسم ماهیچه قلب نیز شناخته می‌شود.بیشتر این لایه را یاخته‌های ماهیچه‌های قلبی تشکیل می‌دهد. بین این یاخته‌ها، بافت پیوندی متراکم نیز قرار دارد. اکثر یاخته‌های ماهیچه‌ای به رشته‌های کلاژن موجود در بافت پیوندی متصل هستند. بافت پیوندی متراکم باعث استحکام دریچه‌های قلبی می‌شود.

بیرونی‌ترین لایه دیواره قلب، برون شامه نام دارد. این لایه با برگشتن روی خود، پیراشامه را به‌وجود می‌آورد. برون شامه و پیراشامه، شامل بافت پوششی سنگ‌فرشی و بافت پیوندی متراکم هستند. بین برون شامه و پیراشامه فضایی وجود دارد که با مایع پر شده است. این مایع ضمن محافظت از قلب، به حرکت روان آن کمک می‌کند.

ساختار ماهیچه قلب

ماهیچه قلبی، ترکیبی از ویژگی‌های ماهیچه اسکلتی و صاف دارد. این ماهیچه مانند ماهیچه اسکلتی، دارای ظاهری مخطط است. وجه مشترک آن با یاخته‌های ماهیچه صاف، منقبض‌شدن غیرارادی است. یاخته‌های آن بیشتر یک هسته‌ای و بعضی دو هسته‌ای‌اند.

از ویژگی‌های یاخته‌های ماهیچه‌ای قلب، می‌توان به ارتباط آنها از طریق صفحات بینابینی (در هم رفته) است. ارتباط یاخته‌ای در این صفحات، باعث دو موضوع می‌شود:

• پیام انقباض و اسنراحت به سرعت بین یاخته‌های ماهیچه قلب منتشر می‌شود.
• قلب در انقباض و استراحت مانند یک توده یاخته‌ای واحد عمل می‌کند.

در محل ارتباط ماهیچه دهلیزها به ماهیچه بطن‌ها، بافت پیوندی عایق وجود دارد. این بافت، مانع از انقباض هم‌زمان دهلیزها و بطن‌ها می‌شود.

بیشتر بدانید: تدریس گفتار چهار فصل چهار زیست دهم

شبکه هادی قلب گفتار 1 فصل 4 زیست دهم

بعضی یاخته‌های ماهیچه قلب برای تحریک خود به خودی قلب، دارای ویژگی‌های خاص هستند. این یاخته‌ها به صورت شبکه‌ای از رشته‌ها و گره‌ها در بین سایر یاخته‌ها پراکنده شده‌اند. پراکندگی آنها به گونه‌ایست که به مجموع آنها، شبکه هادی قلب می‌گویند.

یاخته‌های شبکه هادی با دیگر یاخته‌های ماهیچه قلبی ارتباط دارند. در این شبکه پیام‌های الکتریکی برای شروع انقباض ماهیچه قلبی ایجاد می‌شوند. سپس، به سرعت در همه قلب گسترش می‌یابند.

شبکه هادی قلب شامل دو گره و دسته‌هایی از تارهای تخصص یافته است. اینها در کنار همدیگر، ایجاد و هدایت سریع جریان الکتریکی را برعهده دارند.

گره سینوسی_دهلیزی (گره اول)

گره اول یا گره سینوسی _ دهلیزی در دیواره پشتی دهلیز راست و زیر منفذ بزرگ سیاهرگ زبرین قرار دارد. این گره بزرگ‌تر بوده و شروع‌کننده پیام‌های الکتریکی است. از این‌رو، به آن پیشاهنگ یا ضربان‌ساز می‌گویند.

گره دهلیزی_بطنی (گره دوم)

گره دوم یا گره دهلیزی _ بطنی در دیواره پشتی دهلیز راست و در عقب دریچه سه لختی است. رشته‌های شبکه هادی، ارتباط بین گره اول و دوم را برقرار می‌کند. از طریق این رشته‌ها، جریان الکتریکی ایجاد شده در گره پیشاهنگ به گره دوم منتقل می‌شود.

پس از گره دهلیزی بطنی، رشته‌هایی از بافت هادی در دیواره بین دو بطن وجود دارند. آنها به دو مسیر راست و چپ تقسیم شده و جریان الکتریکی را در بطن‌ها پخش می‌کنند. سرانجام، پیام الکتریکی به یاخته‌های ماهیچه قلبی منتقل شده  و بطن‌ها، به طور هم‌زمان منقبض می‌شوند.

فعالیت 2 صفحه 52 زیست دهم

با توجه به شکل بافت گرهی در قلب، اهمیت دو مورد زیر را در کار قلب توضیح دهید:

1. فرستادن پیام از گره دهلیزی بطنی به درون بطن، با فاصله زمانی انجام می‌شود.
2. انقباض بطن‌ها از قسمت پایین آنها شروع می‌شود و به سمت بالا ادامه می‌یابد.

حل و جواب فعالیت 2 صفحه 52 زیست دهم

1. تا فرصت کافی برای پرشدن بطن‌ها وجود داشته باشد. در این فاصله خون از دهلیزها وارد بطن‌ها می‌شود و بطن‌ها از خون پر می‌شوند.
2. چون بطن‌ها خون را به سمت بالا و به درون سرخرگ‌ها می‌فرستند. برای تخلیه بطن بهتر است انقباض از پایین شروع شود و به سمت بالا ادامه یابد.

چرخه ضربان قلب

در گفتار 1 فصل 4 زیست دهم باید آموزش ببینید که قلب تقریبا در هر ثانیه، یک ضربان دارد. قلب فردی با عمر متوسط در طول کل زندگی، ممکن است نزدیک به سه میلیارد بار منقبض شود. این در حالیست که ماهیچه‌های اسکلتی، حتی نمی‌توانند استراحتی پیوسته داشته باشند.

به استراحت قلب، دیاستول و به انقباض آن، سیستول می‌گویند. به این دو فرایند که به طور متناوب انجام می‌شود، چرخه یا دوره قلبی می‌گویند. در هر چرخه، قلب با خون سیاهرگ‌ها پر و سپس منقبض می‌شود. پس از آن، خون را به سراسر بدن می‌فرستد.

مراحل هر چرخه ضربان قلب عبارت‌اند از:

1- استراحت عمومی

تمام قلب در حال استراحت است. خون بزرگ سیاهرگ‌ها وارد دهلیز راست و خون سیاهرگ‌های ششی به دهلیز چپ وارد می‌شود.

زمان: حدود 0.4 ثانیه

2- انقباض دهلیزی

در این مرحله که بسیار زودگذر است، دهلیزها انقباض پیدا می‌کنند. با این حرکت، بطن‌ها به طور کامل با خون پر می‌شوند.

زمان: حدود 0.1 ثانیه

3- انقباض بطنی

بطن‌ها در این مرحله منقبض می‌شوند. با انقباض آنها، خون از طریق سرخرگ‌ها به همه قسمت‌های بدن ارسال می‌شود.

زمان: حدود 0.3 ثانیه

فعالیت 3 صفحه 53 زیست دهم

با توجه به چرخه ضربان قلب، به موارد زیر پاسخ دهید:

الف) در هر مرحله از چرخه قلبی، وضعیت دریچه‌های قلبی را بررسی و باز یا بسته بودن آنها را مشخص کنید.

استراحت عمومی:

• دهلیزها و بطن‌ها هر دو در حال استراحت هستند.
• دهلیزها و بطن‌ها از خون پر می‌شوند.
• وضعیت دریچه‌ها:
  • دهلیزی_بطنی: باز
  • سینی: بسته
• زمان: 0.4 ثانیه

سیستول (انقباض دهلیزی):

• بطن‌ها به طور کامل از خون پر می‌شوند.
• بطن‌ها کماکان در حال استراحت هستند.
• وضعیت دریچه‌ها:
  • دهلیزی_بطنی: باز
  • سینی: بسنه
• زمان: 0.1 ثانیه

انقباض بطنی:

• بطن‌ها خون داخل خود را به درون سرخرگ‌ها می‌فرستند.
• سرخرگ‌ها از خون پر می‌شوند.
• وضعیت دریچه‌ها:
  • دهلیزی_بطنی: بسته
  • سینی: باز

دیاستول (استراحت):

1. دیاستول دهلیزها: 0.7 ثانیه
2. دیاستول بطن‌ها: 0.5 ثانیه

ب) با توجه به زمان‌های مشخص شده در چرخه قلبی، تعداد ضربان طبیعی قلب را در دقیقه محاسبه کنید.

جواب: برای انجام هر چرخه قلبی، 0.8 ثانیه زمان نیاز است.

برون ده قلبی گفتار 1 فصل 4 زیست دهم

به حجم خونی که در هر انقباض بطنی از یک بطن خارج و وارد سرخرگ می‌شود، حجم ضربه‌ای می‌گویند. اگر این مقدار را در تعداد ضربان قلب در دقیقه ضرب کنیم، برون ده قلبی به دست می‌آید.

برون‌ده قلبی متناسب با سطح فعالیت بدن تغییر می‌کند. از عوامل موثر بر روی میزان برون ده قلبی، می‌توان به این موارد اشاره کرد:

• سوخت و ساز پایه بدن
• مقدار فعالیت بدنی
• سن
• اندازه بدن

میانگین برون‌ده قلبی در بزرگسالان در خالت استراحت، حدود 5 لیتر در دقیقه است.

فعالیت 4 صفحه 54 زیست دهم

گفتیم که برون‌ده قلبی در بزرگسالان، در حالت استراحت حدود پنج لیتر در دقیقه است. با توجه به تعداد ضربان قلب در دقیقه، حجم ضربه‌ای را بر حسب میبی‌لیتر محاسبه کنید.

جواب فعالیت 4 صفحه 54 زیست دهم

برون‌ده قلب = تعداد ضربان‌ها در یک دقیقه × حجم ضربه‌ای

قلب در هر دقیقه، 75 بار می‌زند (ضربان دارد).

برون‌ده قلب = 5 لیتر = 5000 میلی‌لیتر

5000 = حجم ضربه‌ای × 75

66 = حجم ضربه‌ای

نوار قلب چه می‌گوید؟

یاخته‌های ماهیچه قلبی در هنگام چرخه ضربان قلب، فعالیت الکتریکی را نشان می‌دهند. جریان الکتریکی حاصل از فعالیت قلب را می‌توان در سطح پوست دریافت و به‌صورت نوار قلب ثبت کرد.

نوار قلب به شکل منحنی رسم می‌شود. متخصصان با بررسی آن، می‌توانند راحت‌تر بیماری‌های قلبی را تشخیص دهند.

3 موج نوار قلب

نوار قلب، شامل سه موج QRS، P و T است.

فعالیت الکتریکی دهلیزها به شکل موج P و فعالیت الکتریکی بطن‌ها به شکل موج QRS ثبت می‌شود. انقباض هریک از این بخش‌ها، اندکی پس از شروع فعالیت الکتریکی آن بخش است. موج T اندکی پیش از پایان انقباض بطن‌ها و بازگشت آنها به حالت استراحت ثبت می‌شود.

جمع بندی گفتار 1 فصل 4 زیست دهم

در ابتدای این مقاله از سایت بایوبنام، آموزش ویدیویی گفتار یک فصل چهار زیست 10 را ارائه دادیم. مدرس این ویدیوی آموزشی، سرکار خانم دکتر الهه بنام، رتبه 37 کنکور تجربی هستند. پس از آن سعی کردیم با دسته‌بندی درست و بیانی شیوا، تمام مطالب و نکات زیست دهم فصل چهارم گفتار اول را پوشش دهیم.

لازم به ذکر است که جواب فعالیت‌های کتاب درسی را نیز در این مقاله آورده‌ایم. چنانچه نظر و پیشنهادی دارید، از طریق بخش نظرات با ما در میان بگذارید.

سعید نوراللهی

من سعید نوراللهی هستم، متخصص تولید محتوا و سئو با بیش از یک دهه تجربه در حوزه آموزش و کنکور. سال‌ها در زمینه بهینه‌سازی و مدیریت محتوای سایت‌های آموزشی فعالیت کرده‌ام و تمرکزم روی ارائه محتوای علمی و کاربردی برای دانش‌آموزان و داوطلبان کنکور است.